DocumentaMadrid 2021: Cinema que transita
Nos últimos anos, DocumentaMadrid proclamouse como un dos grandes fogares de acollida para o cinema de non ficción a nivel español. Mantendo a súa preocupación por crear un espazo de diálogo e reflexión, a súa décimo-oitava edición volve á Cineteca do Matadero de Madrid tras só medio ano de pausa para poder axustarse ás datas estivais que o Covid-19 arrebatou a tantos eventos culturais. A modalidade híbrida chegou para quedar e Filmin converteuse no gran propulsor desta nova forma de celebrar os festivais de cinema. Asistimos, tanto de forma presencial como virtual, a varias das películas que se programaron nas seccións competitivas, así como a dúas das obras de dous cineastas aos que se rendeu homenaxe este ano a través de coidadas retrospectivas: Luke Fowler e Mati Diop.
É precisamente Fowler quen inaugurou o festival coa súa última curtametraxe, Patrick, na que recupera diferentes imaxes de arquivo filmadas en 16mm da vida e obra dun dos grandes pioneiros do San Francisco Sound dos 70: Patrick Cowley. A través dunha eficiente edición de vídeo, e sempre guiado pola voz en off dun dos mellores amigos de Cowley, Fowler sérvese do relato de vida do produtor musical para investigar e documentar cuestións tan relevantes como a dolorosa pandemia do VIH, as relacións entre mozos gays nunha California en plena liberación sexual e a loita contra a represión e a homofobia, ou a apropiación cultural que sufriu a música disco por parte de bandas brancas e heterosexuais, destacando isto mesmo o propio Fowler no seu vídeo de presentación, quen defende que este xénero naceu nos clubs gays da man de negros e latinos. Patrick, aínda que non propón nada innovador a nivel formal, consegue transmitir con creces esa sensualidade e vitalidade que caracterizaban a Cowley e ensínanos, desde o agarimo e a admiración, o ascenso, o triunfo e a caída deste artista que faleceu por complicacións derivadas do VIH. Se a peza xa resulta emocionante de seu, foino moito máis grazas á performance en directo que culminou a velada: Jorge Socarrás, amigo íntimo e colaborador habitual de Cowley, reproduce en plena Sala Azcona da Cineteca unha gran variedade de temas compostos a catro mans entre eles, mentres nos explica a orixe absurda e divertida das letras, e fala da relación que mantiveron.
Cowley non foi o único músico homenaxeado durante esta edición do festival. Días despois do frenetismo discotequeiro, chegou unha necesaria resaca emocional en branco e negro e con banda sonora de Franz Schubert. A artista vasca Inés García presentou na Sección Nacional Winterreise, unha longametraxe experimental filmada tamén en analóxico, na que pon imaxes á obra homónima do compositor austríaco. Dividida nos 24 capítulos que compoñen dita ópera, García embárcase nesa mesma viaxe que relata a historia: un home que sofre de desamor pérdese nunha paisaxe invernal na que delira, tolea e perde o sentido da realidade; os soños son agora vivencias e as vivencias son soños, e non hai posibilidade de retorno. A película está composta por fermosos e xélidos retratos da natureza invernal de Europa Central. Non hai unha gran tese de fondo, nin outra liña narrativa máis aló da música de Schubert e a dicotomía entre realidade-inverno-branco e negro/soño-primavera-cor, pero tampouco resultan necesarios. García parece firme na súa intención, e non propón nada máis que embarcarse nesa viaxe cara ao onirismo e a introspección xunto a ese home ao que ela tamén acompañou mentres filmaba, aínda que nós o fagamos agora desde a comodidade e a calidez dunha butaca de cinema.
Se García propón unha natureza morta que, presumimos, revivirá ao chegar a ansiada primavera de Schubert, en Abisal, de Alejandro Alonso (Premio do Público na Sección Internacional), visitamos un lugar en proceso de descomposición: un cemiterio de barcos. Alonso fai uso do plano fixo e de detidos seguimentos para presentar ás persoas que xestionan e organizan este espazo. No intelixente uso do son e o fincapé en mostrar estes esqueletos de navíos xace a atmosfera do filme. Ouvidos e regurxitacións parecen provir destas pantasmas petrificadas, e o factor humano semella non escoitar, ou asumir, estas presenzas estáticas de óbito e putrefacción. O detalle máis interesante da peza é o seu desenlace: vemos, navegando ao lonxe, un cruceiro turístico, con todos os seus pisos e luces. Un saúdo á vida ou, quizais, unha profecía de morte.
Hai pantasmas tamén en Atlantique de Mati Diop. DocumentaMadrid decidiu programar unha retrospectiva de cinema senegalés nos Cinemas Dourei: Diferentes versiones del mismo sol, un diálogo entre Djibril Diop Mambéty e Mati Diop, tío e sobriña. Asistimos xustamente á obra que fixo famosa á directora en Cannes 2019, unha historia de amor, vinganza, clase social e migración. Aínda que Atlantique empeza como unha nova versión de Romeo e Julieta, hai un momento no que rompe á metade e comeza unha nova película. Pantasmas náufragas cos ollos en branco volven do mar en busca do diñeiro co que pagaron un futuro mellor, o soño europeo, e que resultou ser a falsa promesa dunha mafia. Diop conxuga diferentes xéneros e o resultado é unha película de corte clásico pero innovadora a nivel argumental e, sobre todo, de mensaxe relevante e urxente, en boca dunha directora cuxa existencia no panorama cinematográfico autoral antóllase máis que necesaria.
Quen vixía aos vixiantes? Esta é a premisa de All Light, Everywhere, gañadora do Premio do Xurado á Mellor Película da Sección Internacional. Theo Anthony crea un mosaico hiper-contrastado sobre os novos mecanismos de vixilancia que se están desenvolvendo para ser aplicados nese futuro que se cerne sobre nós. All Light, Everywhere estrutúrase sobre catro axentes relacionados co mundo da seguridade e a vixilancia: un grupo de neurocientíficos que innova en dispositivos de seguimento; unha empresa de vixilancia aérea; Axon, o principal fabricante de cámaras corporais do país; e un corpo de policía ao que están a formar para aprender a utilizar esas cámaras. Anthony está presente na súa película, vémolo filmar e planear a cinta, pero nunca chega a situarse realmente. All Light, Everywhere tenta ser obxectiva e limítase a documentar a aqueles que desexan ese futuro de hiper-vixilancia, aínda que o carácter distópico inevitablemente adherido aos mundos que retrata, e a cantidade de preguntas que fai, confronta directamente ao espectador co que está a ver.
Autopsia de un relato periodístico (Elisa G. Carrasco, Paulina Quiroz, Alex Ruggeri, Júlia Sáinz e Alejandro Dueñas), Síndrome de los quietos (León Siminiani) e A Minor Figure (Michael McCanne e Jaime Weiss) programáronse nunha mesma sesión no que foi unha decisión enxeñosa por parte do festival. Tres curtametraxes que xeran o seu relato a través doutro relato xa existente, a partir da resignificación de imaxes ou obxectos. No primeiro deles, cinco alumnos do Máster en Documental Creativo da UAB únense nunha investigación sobre a información e o concepto de verdade tras presenciar os disturbios ocorridos en Barcelona en 2020, e contrastar o que dicían os medios co que realmente se estaba vivindo na cidade catalá. Unha reflexión sobre a postverdade, a manipulación e a obxectividade informativa, que ademais se atreve a cuestionar ao propio espectador sobre a veracidade que lle outorga aos medios que consume e ao mesmo documental que está a ver. En Síndrome de los quietos ocorre algo similar; Siminiani constrúe un mockumentary sobre un grupo de cineastas que en 2018 tratou de documentar unha singular síndrome de quietude en Colombia. A película xoga con diferentes formatos documentais —desde a entrevista tradicional, pasando polo found–footage e ata o desktop-cinema—, e é todo un canto á resignificación do arquivo audiovisual nunha era marcada pola sobre-saturación de imaxes, facendo unha especial homenaxe ao cineasta Luís Ospina, quen ten un gran peso participativo na cinta. A pesar de parecer unha investigación xornalística, hai un gran sentido do humor e incluso algo romántico e poético en como Siminiani aborda os conceptos de ruído e silencio. A Minor Figure afástase un pouco máis destas dúas pezas das que acabamos de falar, pero segue compartindo ese relato a partir do relato, e ese método da reciclaxe para contar unha historia. A curtametraxe componse de diferentes bodegóns, obxectos pertencentes a unha mesma persoa, un home que viaxa desde Tokio ata Nova York en 1988 para percorrer os Estados Unidos en coche. Maletas, mapas, billetes de avión ou habitacións de hotel. McCanne e Weiss aproveitan esa ausencia de dono para construír unha ficción a partir das pegadas que hai nela.
Na gañadora do Premio Foxes a la innovación y voluntad de cruzar fronteras, Esquirlas, Natalia Garayalde recupera unha serie de filmacións caseiras da súa infancia para traer ao presente e investigar a explosión da Fábrica Militar de Río Tercero acaecida en 1995 en Córdoba, Arxentina. Un interesante exercicio de found-footage que transita entre a auto-etnografía audiovisual e o documental xornalístico, desde a mirada inocente dunha nena que non é consciente da relevancia do que está a filmar. Esa presenza infantil é o que achega a sensación de honestidade que emana da cinta, narrada pola voz da propia cineasta, quen reflexiona sobre o trauma colectivo que supuxo para a sociedade arxentina esta explosión e todo o que a rodeou, teorizando sobre a verdade terrorífica que se esconde detrás do suceso e observando á súa vez as consecuencias que tivo na súa propia familia.
O trauma familiar abórdase tamén noutra das películas da Sección Internacional, Sensitive Material, da ucraína Nataliya Ilchuk, na que unhas filmacións caseiras reveladas defectuosamente dan pé a falar da distorsión da realidade que pode provocar o trauma infantil. A proposta da cineasta é incómoda e valente: emprega a gravación sonora dunha discusión familiar como ferramenta de cohesión para as imaxes. Entre reproches e acusacións, accedemos a un relato sobre a brecha xeracional que existe á hora de falar de saúde mental, sobre violencia parental e, palpitando sempre no fondo, a pegada que deixou a historia recente de Ucraína sobre os seus habitantes.
Agradécese enormemente visionar películas que se atreven a bailar entre límites e que xeren dúbidas sobre a súa natureza. Entre un documentalismo incerto e unha ficción demasiado naturalista, áchase o debut como director do actor francés Pascal Tagnati, I Comete: A Corsican Summer. Planos estáticos, nos que o espazo é tan importante como o factor humano, retratan a comunidade que habita a illa de Córsega. Contrasta unha proposta formal tan observacional e propia do cinema documental con ese ton teatral que comparten todos os personaxes, ao máis puro estilo Straub e Huillet. O histrionismo dos seus conflitos fai que o espectador cuestione a veracidade do que está a ver: problemas amorosos, discusións sobre fútbol, política, bailes e celebracións tradicionais, masturbacións á beira do río e na intimidade do dormitorio… É difícil crer que persoas reais se presentan fronte á cámara cunha honestidade tan desinhibida. Nalgún momento, o espectador alcanza un conformismo inevitable con respecto ao que está a ver, un pacto silencioso e necesario entre director e público para o goce dun filme que aproveita esa intimidade colectiva para abrir un espazo no que acoller algúns dos debates máis relevantes da actualidade, como poden ser a identidade, o racismo, a pornografía ou a caza.
Algo parecido ocorre coa etno-ficción Mbah Jhiwo (Alma Anciana), de Álvaro Gurrea. O barcelonés, afincado en Indonesia, preséntanos a Yono, un traballador da mina de xofre do cráter de Kawa Ijen ao que a súa muller abandona inesperadamente. A película toma este suceso como punto de partida e estrutúrase arredor de como Yono recorre a tres tipos diferentes de fe para recuperala: o animismo, o islam e o capitalismo. Así, acompañamos a este home na súa visita a diferentes bruxos, á Meca ou na súa inmersión no mercado das criptomoedas, en tres viaxes que se opoñen culturalmente pero nos que Gurrea atopa, de forma intelixente, grandes similitudes, comezando na alteridade máis ancestral e afastada ao espectador occidental e rematando cunha confrontación directa cara ás novas formas de capitalismo que xurdiron recentemente. Nada pode coa natureza, e no desenlace Gurrea cede a cámara ao seu protagonista nunha paraxe de escumas e fervenzas. Yono move, axita, molla a cámara, na escena máis fermosa do filme, virando bruscamente cara ao documental máis estrito. Que sexa este mineiro quen nos guíe coa súa mirada, quen nos ensine que se esconde tras estas augas revoltas.
Ceder a cámara aos protagonistas é unha decisión política, sobre todo cando existe un verdadeiro compromiso coas persoas que retratas. Rubén H. Bermúdez fai o propio en A todos nos gusta el plátano, unha das grandes vencedoras nesta edición do festival ao recibir o Premio do Xurado, o Premio do Público e o Premio de CineZeta na Sección Nacional. Bermúdez, na súa primeira incursión cinematográfica, continúa co discurso crítico que comezou no seu fotolibro Y tú, ¿por qué eres negro?, un relato autobiográfico que narra o día a día da sociedade española visto desde a negritude. A película, composta por gravacións precarias de Ebebe Miranda, Oumoukala Sow, Ken Province, Chumo Mata, Agnes Essonti, Nadia e Hannah, mostra a cotiandade da comunidade afrodescendente en España. Desta forma, realiza un retrato colectivo a través de intimidades fragmentadas e espontáneas, nas que as accións dos personaxes que se filman a si mesmos resultan tan comúns como o saír a dar un paseo, maquillarse cunha amiga fronte ao espello ou ir a un festival de música co teu grupo de colegas. Gran parte da metraxe está filmada coa cámara do móbil, e no cada vez máis frecuente formato vertical que popularizou Instagram e que sen dúbida está a democratizar a realización cinematográfica. Agora todo o mundo, mesmo aqueles aos que non se lles adoita dar voz, poden contar historias.