IFFR 2013 (BONUS): GRANDES MESTRES… FUTUROS BRILLANTES

E chegamos ao final. Róterdam é moito máis que a súa Tiger Competition, é un punto de encontro para gozar do mellor cinema que deixa o ano anterior e pór as bases da programación de festivais que van celebrarse no ano en curso (probablemente máis pequenos) que veñen pescar aquí a finais de xaneiro para configurar parte das súas grellas. Ollo, porque non son os únicos. Tamén se achegan á cidade holandesa un bo puñado de distribuidores de prestixio, o que garante a estrea nas salas de cinema de cintas que a primeira vista non poderían pasar a esixente criba que os separa do gran público. Tomemos o exemplo holandés. No que vai de febreiro chegaron ás salas da nación do queixo Gouda ata sete dos títulos que se puideron ver nas pantallas do IFFR: Io e Te (Bernardo Bertolucci), Matterhorn (Diederik Ebbinge), Reality (Matteo Garrone), De ontmaagding van Eva van End (Michiel ten Horn), The Resurrection of a Bastard (Guido van Driel), The Patience Stone (Atiq Rahimi) e Post Tenebras Lux (Carlos Reygadas). A estas sumaranse con toda seguridade polo menos 26 películas máis, entre elas Paradise : Glaube (Ulrich Seidl), Call Girl (Mikael Marcimain), Après mai (Olivier Assayas), por suposto Spring Breakers (Harmony Korine) e Stoker (Park Chan-Wook), Berberian Sound Studio (Peter Strickland), Les Chevaux de Dieu (Nabil Ayouch), Silent Ones (Ricky Rijneke), Cherchez Hortense (Pascal Bonitzer), Une histoire d’amour (Hélène Fillières), How to describe a cloud (David Verbeek) e por último, pero non por iso menos importante, Blancanieves (Pablo Berger).

Sirva como referencia a experiencia persoal que conto a continuación. Fai menos dunha semana fun a Lantaren Venster, un centro de arte que ademais de ser teatro e cinema, é tamén una das sedes do certame que aquí nos ocupa. O caso é que ía coa idea de recuperar a última de Bertolucci e atopeime coa sorpresa de que ese mesmo día tiñan pases dalgunhas das cintas antes mencionadas e outras como No (Pablo Larraín), The Master (Paul Thomas Anderson) e Sightseers (Ben Wheatly). Isto proba que, a menos dun mes de concluír o festival, ese ciclo do que nos falou o director do IFFR na inauguración da 42 edición funciona e que vale a pena preservalo. A clave: poñámosllo doado a todos os intermediarios para que as cintas cheguen ao público. Redefinamos pois a cultura e imos xa coas recensións daquelas películas cuxo visionado inspiraron o título desta cuarta e última parte da crónica.

Grandes mestres

Dentro da sección Spectrum e fóra de toda categoría competitiva, La fille de nulle part de Jean-Claude Brisseau presentouse como un tributo paródico ao cinema da nova ola francesa mediante unha reflexión paranormal sobre o descoñecido. Gañadora do Leopardo de Ouro na pasada edición do festival de Locarno, esta conmovedora película cóntanos a historia dun vello profesor de matemáticas, cinéfilo e estudoso da filosofía, que acolle unha nova maltratada que fará ás veces de femme fatale. Da monotonía do seu estudo (localizado no que é na realidade o piso do director en París) ao sal e pementa que pon na súa vida a moza de bonitos peitos e rostro xuvenil, o home viaxará ao seu pasado, paseándose polo recordo da morte da súa muller, sen saír dun apartamento cheo de pantasmas e delirios. Unha composición teatral rodada en dixital na que o artista se deixa manipular polas súas propias ilusións e que me lembra á obra “O espírito burlón” de Noël Coward, máis tarde adaptada ao cinema por David Lean a mediados dos anos 40. En La fille de nulle part a cámara de cando en cando abandona a vivenda para compor un thriller romántico que reflexiona á vez sobre a soidade (a do vello viúvo e a moza desarraigada), a morte, e a vellez.

O peso do diálogo é por momentos superior ao da imaxe, para a que o realizador recorre con frecuencia a primeiros planos dos seus personaxes. Sen ese texto pronunciado en voz alta que divaga sobre a tolemia e o delirio non estariamos ante a obra ‘case’ mestra que encandeou ao xurado en Locarno, e que se gaña ao público pola sinceridade da entoación do protagonista interpretado polo propio Brisseau. Este gran mestre fai gala aquí do seu gusto por mostrar co ollo tamén espido os corpos de belas raparigas, véxanse Céline (1992), Les anges exterminateurs (2006) ou À l’aventure (2008).

Diametralmente oposta é a última película de Takashi Miike. Lonxe do vals de Brisseau, Lessons of the evil é unha viaxe á tolemia dun profesor de instituto maquiavélico e sádico que decide alterar a orde da escola na que traballa a golpe de porra e a tiro de recortada. Miike xoga connosco e ao principio preséntanos un thriller psicolóxico no que os protagonistas falan moito e pelexan pouco. A película aséntase sobre unha estrutura clásica moi de Hollywood. Tras unha pequena introdución sobre o pasado do protagonista, a trama arrinca nun primeiro acto sen maiores incidencias. É no desenvolvemento cando se nos revelan as verdadeiras intencións do profesor psicópata, que estrañamente ensina inglés. Desaparicións, asasinatos enmascarados como suicidios e personaxes arquetípicos do pop xaponés dan á obra un toque de novela gráfica negra (vermella) do xénero manga. Da tensión xerada polos xogos psicolóxicos, Miike decide dar un xiro repentino e facer saltar polo aire os litros de sangue que tiña reservados, salpicando o encadre ao ritmo de ‘Mack The Knife’ (a versión en alemán “Die Moritat von Mackie Messe”? composta por Kurt Weill e con letra de Bertolt Brecht). Esta canción é un leit motiv que fai avanzar a trama ás veces como música que enlaza escenas, noutras ocasións como son directo proveniente dos asubíos do protagonista. Lessons of the evil é unha homenaxe sarcástica ao cinema de terror adolescente slasher dos 80 (Halloween, Viernes 13 ou Prom Night) cun protagonista sacado do American Psycho de Mary Harron (chuvasqueiro incluído).

Harmony Korine adoitaba ir coa súa ex noiva Chloë Sevigny roubar tendas. Harmony Korine cambiouse o nome por Laird Henn a cambio de 12 dólares. Mentres vivía na casa da súa avoa en Conneticut, Harmony Korine provocou un incendio e queimou a casa enteira, matando o can da avoa. Harmony Korine utiliza fío dental no canto de cinturónsⁱ. Existen moitos rumores e falsas lendas sobre este enfant terrible do cinema gringo, ningunha delas á altura do seu cinema. Cunha montaxe videoclipeira, unha banda sonora incrible (James Franco versionando a Britney Spears ao piano), e uns personaxes sacados da cara oculta da actualidade norteamericana, o realizador estadounidense toma o fenómeno das vacacións de primavera como pretexto para mostrar o rito de pasaxe de catro mozas universitarias no seu camiño da adolescencia tardía á madurez conseguindo elaborar unha película de gángsters inclasificable (“X” en todo caso) na que fai uso de todas as “trampas” que aprendeu ao longo da súa estraña filmografía.

En Spring Breakers vemos a capacidade de Korine para construír historias orixinais (Mister Lonely), as trazas dos seus experimentos en VHS (Trash Humpers), as súas incursións na rodaxe de anuncios publicitarios para televisión e o vídeo clip, os vestixios do seu primeiro contacto co cinema (Kids) e o seu gusto polo surrealismo e o inusual (Gummo). Sexo, drogas e armas de alto calibre son elementos que reverberan nas composicións de cada plano da película coma o fan as voces das protagonistas precedendo as escenas. Cunha estrutura clásica e unha montaxe lineal aínda que distorsionada por múltiples flashforward sonoros, a cinta recolle o peor (e o mellor) dunha mocidade que se axeonlla para rezar antes de lanzarse á estrada en busca da libertinaxe máis absoluta. Ao tempo, a idea do home feito a si mesmo repítese sen cesar e os falsos mitos made in USA (tipo factoría Disney Channel incluíndo a Selena Gómez e Vanessa Hudgens no reparto) van caendo un tras outro con cada taco expresado en voz alta detrás de máscaras de cor fucsia que esconden rostros anxelicais. Unha marabilla da que deixo de falar porque non quero estragarlle a ninguén o seu visionado (estréase en España o 22 de marzo).

E así, saltando dunha cousa a outra dentro deste xogo de opostos chegamos á última obra mestra de Masahiro Kobayashi. Deixamos atrás o festival de cores fosforitos de Korine, a música como unha bala, os douscentos cincuenta mil planos por minuto, e mergullámonos nun baño quente de cinema pausado, en branco e negro (salvo un par de momentos), a autarquía do encadre e a economía de elementos da linguaxe fílmica. Kobayashi péganos unha labazada de realidade con Japan’s Tragedy. Faino sen mostrarnos os estragos da radiación en Fukushima, nin os corpos arrastrados pola auga durante o tsunami, nin con prantos de nais que buscan aos seus fillos, nin con Naomi Watts ou Ewan McGregor laiándose entre os cascallos. Faino desde o salón da súa casa (ou o de calquera outra vivenda típica nipoa) con planos nos que aparentemente non pasa nada, con dous personaxes que non saen ao exterior (un encérrase a morrer literalmente de inanición no cuarto da súa defunta esposa) e cortando exactamente 56 veces.

Un fillo e o seu pai enfermo volven a casa despois de pasar unha tempada no hospital debido ao cancro de pulmón do vello. Son os seus últimos días xuntos e a última traxedia que lles toca vivir en familia. Antes perderon á nai, que se esborrallou no supermercado para non volver espertar xamais, á exmuller e aos fillos/netos, que seguen desaparecidos desde a traxedia xaponesa e tamén a dignidade, afogando as penas en alcol. Agás un par de memorias felices a cor no terceiro acto, a historia (desenvolvida ao redor da mesa da cociña) é toda tristeza gris. Só se emprega un movemento de cámara e recórrese aos mesmos encadres en diferentes momentos do día para facer notar o paso do tempo. Un tempo que se arrastra, coma os personaxes, entre catro paredes que ameazan con esmagalos. Con todo, Kobayashi arránxase para deixar entrar polas fendas dunha xanela pechada algún raio de esperanza. “Maxistral!”, como diría o compañeiro Miguel Branco Hortas, todo agás a sobreactuación do mozo que se excede no saluco nun par de ocasións.

Futuros brillantes

Unha das películas coas que quedo (das moitas) desta pasada edición do festival de Róterdam é Las lágrimas do mexicano Pablo Delgado Sánchez. Do mesmo xeito que en xaneiro de 2012 quedei sorprendidísimo cunha austera proposta chilena que levaba por título La jubilada (Jairo Boisier Olave), neste arranque de 2013 non puiden conter as miñas emocións ante unha cinta humilde, sen máis pretensións que contar unha historia sinxela, pero profunda, cuns actores que o bordan (Fernando Álvarez Rebeil, Gabriel Santoyo e Claudette Maillé) e unha narrativa sen artificios. En 64 minutos Delgado Sánchez preséntanos a unha familia descomposta na que a nai non sae da súa habitación máis nada que para roubarlle cigarros ao fillo maior que encadea unha festa con outra e ten abandonado ao seu irmán pequeno que rescata os catro chococrispies que quedan na cociña para almorzalos cun pouco de leite (previo olfateo do tetrabrik para ver se aínda é bebible). Así de simple, e así de difícil tamén, componse unha obra próxima na que todos podemos vernos reflectidos xa sexa a través do sufrimento, ou da tenrura que emana da relación entre o irmán maior e o pequeno. Ou simplemente mediante un sentimento que non sabemos identificar, pero que está aí. Sen cursilería barata, e fuxindo do drama lacrimóxeno, en plena contradición Las lágrimas logra emocionar en 16 mm e cunha interpretación de matrícula baseada nun tratamento de guión de 20 páxinas en torno ao que se improvisou sobre a marcha. Un proxecto de fin de carreira elaborado para o Centro de Capacitación Cinematográfica de México D.F. que vale a pena visitar e que obtivo o aval de Locarno co premio Carte Blanche á posprodución.

Divertida e excéntrica, a irreverente sen querelo Fuck for forrest do polaco Michal Marczak, foi unha das cintas máis comentadas nos círculos de críticos e visitantes. Foino pola tolemia do tema central: as desventuras dos membros dunha ONG medioambientalista que fai uso da pornografía para conseguir diñeiro e salvar o Amazonas. Con personaxes que ben poderían xurdir da mente retorta dalgún guionista e que con todo existen na vida real, este documental mostra sen emitir un xuízo de valor como as mellores intencións poden ocasionar os máis grandes malentendidos. Natural, aloucada, divertida, sorprendente, e logo epidérmica e cruel, a película apóiase na voz en off dun narrador omnisciente (certamente cómica) que conxela a imaxe para ir desenvolvendo as biografías e a historia dun grupo de xente que cre que quere facer o ben, pero que se atopa fóra de toda aceptación moral ou social contemporánea. É á vez unha crítica á ONG deste tipo (sen intención) e tamén ás persoas que xulgan aos seus membros por non ser “normais”. Estes “neo-hippies” viaxarán da súa sede central en Berlín a Colombia e Perú para reunirse cos caciques indíxenas e ofrecerlles o diñeiro recadado cometendo o inmenso erro de comentarlles que é o que fan e como conseguen os fondos que lles presentan como tributo coa finalidade de salvar arboliños. Os nativos, escépticos fronte a toda axuda desinteresada, pasarán deles para reunirse ao redor do vendedor de serras mecánicas. Eu se fose programador pedíama xa, non vaia a ser que ma quiten.

Aínda que é obra dun director que xa demostrou sobradamente a súa valía nos documentais The Wild Hearts (2009) e Son of God (2010) e a longametraxe de ficción co-dirixida xunto a Tobias Lindholm, R (2010), a última película do danés Michael Noer, Northwest, foi incluída en Róterdam dentro da sección Bright Future. Un futuro brillante que xa se está cumprindo e que converte a Noer nun dos abandeirados do novo cinema escandinavo. Nesta viaxe ao underground de Copenhague, o realizador emprega a estética dogma para facernos partícipes dos estraperlos que ocorren a diario nos suburbios dunha das capitais máis limpas da Europa nordeña. Un mozo viquingo rapado e a súa cuadrilla de gángsters brancos dedícanse a roubar vivendas de luxo para venderlle (obrigados) os artigos aos mafiosos marroquís que aterrorizan a súa veciñanza. A violencia escóndese (salvo as pelexas a puño limpo) e o sangue salpica o exterior do encadre nunha sorte de insinuación que incrementa a tensión escena tras escena e que o espectador agradece. Estes factores, axuntados a un traballo actoral de coidada autenticidade (intérpretes non profesionais con lazos familiares reais entre si) dotan á obra dese extra que a fai interesante. Tras R, Northwest é de novo unha incursión na sociedade marxinal danesa composta por diferenzas raciais, abuso de sustancias ilegais, pobreza e pandillerismo. Coa diferenza de que neste caso o individuo cede o seu lugar ao grupo e os barrotes intercámbianse polos límites do guetto. No subtexto: a familia como punto de apoio e como fin que xustifica todos os medios.

Quédanseme no tinteiro moitísimas cousas que contar xa que a miña capacidade de síntese é nula, pero non quero terminar esta última entrega de Róterdam sen incluír un par de títulos (ou tres ou catro) aos que na miña opinión merece a pena seguirlles a pista xa sexa no futuro ou no pasado recente: Avanti Popolo (Michael Wahrmann), Los salvajes (Alejandro Fadel) e Simon Killer (Antonio Campos).

__________