CORPOS EN DESINTEGRACIÓN
É curioso que a 45ª edición do festival de Sitges estivese dedicada á fin do mundo, grande tema do ano pasado, con filmes como 4:44 Last Day on Earth (Abel Ferrara, 2011) ou Melancholia (Lars von Trier, 2011); cando en realidade desta volta os temas que se advirten son outros e moi variados. O central (que ocupará esta primeira crónica dunha serie) é unha volta á fisicidade, entendida como ferramenta para falar da podremia que, como aos corpos dos protagonistas de Cronenberg ou Ratanaruang, está a descompoñer un sistema en crise.
O filme máis preciso da selección a tratar este dilema, pola súa medida posta en escena, a profundidade dos seus diálogos e a física interpretación dun Robert Pattinson en paulatino cansazo ata a súa anulación, é Cosmopolis (David Cronenberg, 2012); da que Iván Villarmea xa deu boa conta das súas virtudes nesta revista. En esencia, o realizador canadiano está a falar da descomposición do sistema capitalista a través do corpo e alma do protagonista, que exerce o seu poder de control de xeitos moi diversos cos distintos personaxes que circulan pola súa limusina. A grandeza da sutil posta en escena radica en saber variar o plano-contraplano nun espazo tan pechado coma un automóbil para transmitirnos estas distintas formas de relación entre amo e subxugado. Cobra especial relevancia a ollada claramente (e conscientemente) falocéntrica e posesiva que o autor de Crash (1996) imprime no personaxe de Pattinson cara os roles femininos.
Esta mirada, crítica no caso de David Cronenberg, está presente dun xeito máis ou menos inconsciente nun gran número de cintas da selección, ás veces de maneira preocupante. Parte do pracer que este cronista experimentou con The Lords of Salem (Rob Zombie, 2012), o filme de terror máis acertado do festival: gótico, excéntrico, demencial, desatado, recargadísimo e moi persoal, pódese dicir que foi un pracer culpable. A éxtase estética provocada pola película parte dunha explotación moi singular (bendita música do propio Rob Zombie) da imaxinaría da bruxería e o satanismo, apropiada polo director para crear un conxunto de secuencias de crecente tensión, cunha historia mínima que podería contarse nunha páxina. A ollada do realizador cara o corpo progresivamente posuído da impresionante actriz Sheri Moon Zombie (a súa parella na vida real), é a da lascivia, a do demo violador do filme; que nunha das escenas máis demenciais e poderosas deste portento visual, lanza á intérprete dous tentáculos de clara natureza fálica, que ela recibe con convulsións nun estado de trance. A protagonista Heidi Hawthorne diríxese tamén á súa autodestrución involuntaria debido a unha maldición, lanzada aos seus antecesores polo seus abusos no exercicio do poder.
Cando non hai xustiza, hai que inventala. O policial de Sitges 2012 pareceu entendelo ben. Headshot (Pen-ek Ratanaruang, 2011) e Seven Psychopaths (Martin McDonagh, 2012) son bos exemplos de como levar a uns cantos malos por diante no camiño á automutilación. No filme tailandés, Nopporn Chaiyanam recibe un tiro na cabeza sendo policía que lle fai ver o mundo ao revés. Desencantado co corpo e incapaz de levar ao cárcere os criminais por un sistema xudicial apodrecido, decide unirse a unha banda de asasinos a soldo de corruptos. Co motivo visual da imaxe invertida e unha narración intricada a base de analepses e prolepses, Pen-ek Ratanaruang realiza un noir profundamente político, que reflexiona sobre os límites da superioridade moral.
Entre os seus recursos narrativos, as preciosas curvas de Chanokporn Sayoungkul, promiscuo e submiso obxecto de desexo que, como di Colin Farrell en Seven Psychopaths analizando o xénero, “está aí para morrer”; o que marca un nó de trama máis que previsible. Aí está o erro que non redondea o filme de Ratanaruang: a necesidade de encaixar todas as pezas da trama como se o guión fose un mecanismo de reloxería, sen deixar que a realidade entre no último treito do filme; a autoimposición de cinguirse a unhas pautas da tradición do policial xa coñecidas.
Entre estas pautas, como nos recorda a película de Martin McDonagh, está o uso da muller como mera ferramenta narrativa e de pracer estético para o home. A terceira longa do autor de In Bruges (2008) é unha divertida e ridícula comedia sobre un grupo de asasinos aparvados de mafiosos, que recorda moito a Snatch (Guy Ritchie, 2000). Tamén é un bo exercicio metanarrativo -outra constante do festival- que funciona como lectura crítica do xénero.
Pero os mafiosos máis políticos do certame -fóra desta categoría da destrución corporal- son os de Takeshi Kitano en Outrage Beyond (2012). Cun estilo moi seco e violentísima, recordando moito narrativamente á estrutura de informe da referencial saga The Yakuza Papers, de Kinji Fukasako; o principal acerto de Kitano está en equiparar os mecanismos da iakuza cos dunha grande corporación capitalista. En reunións nos que os xefes se refiren a si mesmos como executivos, os máis vellos láianse de que para os seus novos líderes “só conta facer cartos” fronte aos “xuramentos feitos con sake”. As relacións de confraternidade coa policía e os políticos, sustentadas só para sacar beneficios comúns das actividades delitivas, non parecen coller na mente de Otomo, iakuza dos de antano, que vai irromper na festa para esnaquizar con furia a torta que se está a repartir. Ao cabo, Outrage Beyond fala da carencia de integridade das institucións contemporáneas.
Spring break foreeever… O lecer como meta
Aínda que pouca tamén é a integridade de James Franco e as súas adolescentes fedellas en Spring Breakers (Harmony Korine, 2012); ou a dos campistas reconvertidos nunha sorte de Bonnie e Clyde de Sightseers (Ben Wheatley, 2012). Harmony Korine non só fala da caída aos infernos dun criminal de pouca monta que marabilla a unhas raparigas no seu universo de ostentación hortera e ocio desenfreado a toda costa; tamén está a facer un retrato moi contemporáneo dunha cultura do lecer de certa xeración de norteamericanos. As protagonistas coñecen o personaxe de Franco nunhas vacacións na universidade -a “spring break” do título, práctica habitual en California, que consiste basicamente en varios días de festa ininterrompida-. As súas prácticas habituais, os seus soños e expectativas para ese retiro da rutina, consisten en desfasar de continuo. Non hai outros horizontes, nun filme que non ten reparo en usar texturas de móbil e cámaras compactas dixitais, aplicarlles morphing cando os protagonistas están drogados, xogar coa música pop de Britney Spears e as Spice Girls en escenas de extrema violencia, copiando a estética e a montaxe dun videoclip… En definitiva, resulta mesmo aburrida polo realista que é. As actrices protagonistas semellan un grupo de amigas snobs insoportables e descerebradas, coa mesma linguaxe e maneiras de actuar que un pode atopar nas rúas de calquera cidade occidental. E, sen dúbida, con todos os recursos citados que desprega, está máis que pegada á xeración e cultura que retrata. A estrutura narrativa do filme é cíclica e repetitiva, en bucle. É como un filme que dura cinco veces vinte minutos, con James Franco coma o poeta dunhas imaxes da descomposición corporal e neuroal que o seu personaxe experimenta. É o filme do fastío, do que provoca esta actitude vital neste cronista, que bocexou en boa parte da metraxe, pero saíu da sala pensando que se atopaba ante unha das películas máis necesarias da selección, pois é a que retrata dun xeito máis rompedor e preciso a cultura do pracer de fin de semana para a que moitos adolescentes occidentais parecen dedicar todos os seus esforzos.
Sightseers é máis negra que o carbón, moi british, e infinitamente máis gozosa. Filme libre e desenfadado, que case parecera non ter un guión sólido do sutil que é, narra os asasinatos dunha parella que percorre a campiña británica na súa caravana. Estes dous son os despoxos dunha sociedade á que detestan, e as súas vítimas simbolizan o éxito que non puideron acadar. Actúan pola adrenalina e a liberación que lles supón destruír o que lles resulta inalcanzable, e o que se lles recorda cada día que nunca acadarán. Ademais de ter unhas imaxes cativadoras do campo inglés, o principal valor da cinta radica nos seus dous espléndidos protagonistas, que escriben os seus propios diálogos. Ben Wheatley confírmase, logo de Down Terrace (2009), que tamén se puido ver no festival, como un dos directores máis retranqueiros e intelixentes do Reino Unido, á hora de aplicar o xénero e a comedia para realizar comentarios sociais dun pecado tan inglés e malsán como a envexa.
Pero se temos que falar da destrución corporal, quedan aínda outros filmes que tratan o tema dun xeito frontal. Tal é o caso, por citar só os máis salientables, de Motorway (Pou-Soi Cheang, 2012), Excision (Richard Bates Jr., 2012), Antiviral (Brandon Cronenberg, 2012) ou Dreams From a Petrified Head (Daniel Ouellette, 2012). O primeiro é un hipnótico filme hongkonés de persecucións en coches entre policías e criminais; físico, poético e violento (aquí os choques doen na propia carne). O protagonista sabe que rematará estampado contra un muro, pero non pode evitar a excitación de conducir, única actividade que o completa, nunha vida anódina, nun contexto no que parece non encaixar.
Camiño semellante é o que percorre Pauline coas súas mutilacións -no seu propio corpo e nos dos outros- en Excision, filme que comparte certa visión do erotismo feminino adolescente con Jack and Diane (Bradley Rust Gray, 2012). A súa protagonista, alporizada e trastornada pola exclusión social, parece atopar na dor física autoinflixida a única vía para se sentir viva, unha sorte de masturbación masoca que se apodera dela de maneira insidiosa.
Igual de desesperados por ser alguén están os clientes de Syd (impresionante Caleb Landry Jones) en Antiviral (Brandon Cronenberg, 2012), futuro próximo no que te podes infectar voluntariamente coas enfermidades e deformacións de xente famosa, que teñen as súas marcas, como se dunha colonia se tratase. Nunha trama levada cara o noir, ao traficar o protagonista con estas sustancias á marxe da empresa para a que traballa, o máis interesante do filme de Brandon Cronenberg é, curiosamente, a exposición dunha “nova carne” que tan famosa xa fixera ao pai. As comparacións son inevitables, nun filme que non obstante mostra unha personalidade propia, dun cineasta que seguramente terá moito que dicir no futuro.
Máis inadvertida pasou Dreams From a Petrified Head (Daniel Ouellette, 2012) , cando en realidade contén unha frase que podería resumir o contido de toda esta crónica: “O ser físico existe para nós. Non debería ser visto como unha carga, senón como unha bendición”. Centrada na resurrección de conciencias dentro de corpos sintéticos para que realicen tarefas de todo tipo para os poucos seres humanos que quedan no planeta, a película propón a interpretación máis radical de todas en canto á relación co físico se refire. A separación filosófica clásica de corpo e alma utilízase aquí como metáfora dunha contemporaneidade que está a perder a experiencia de tocar, na que as relacións virtuais contan tanto xa como as corporais; un mundo no que un tuit pode ser o berce dunha revolución, no que as ideas están almacenadas nunha nube de datos, non na superficie táctil do papel.
Isto pareceu comunicar, entre outras liñas, unha edición de Sitges na que o corpo muda e desaparece, obtendo unha natureza case metafísica e violentamente poética.
