Punto de Vista 2024: Lazos que unen

Retrato de Mondongo, Mariano Llinás

O título desta crónica parécenos máis obvio e inevitable que nunca. Lazos que unen non era só o nome do foco dedicado á brillante cineasta estadounidense Su Friedrich –tomado á súa vez dunha das súas obras máis emblemáticas e conmovedoras, The Ties That Bind (1985)–, senón tamén unha boa síntese dos motivos que nos devolven, e xa van uns cantos anos, a Pamplona no mes de marzo. Do 11 ao 16, fiel á súa filosofía de elaborar unha programación tan gozosa como rica e intensa, o festival navarro erixiuse nun lugar non só para defender e promover a inmensa variedade de formas que pode tomar a arte cinematográfica, senón, sobre todo, para reivindicar e celebrar unha vez máis a diversidade de lazos que sustentan a súa fraxilidade. Xa fora trala propia pantalla ou despois de cada proxección con longas presentacións e coloquios que en moitos casos superaban ou complementaban a exigua duración dalgúns filmes, e que achegaban os seus segredos ao público que encheu as salas, o cinema manifestouse como unha cuestión de vínculos. 

Rexeitando, “a pesar de” ou “grazas” ao ignoto de boa parte da súa programación, a idea de facer un festival exclusivamente para cinéfilos ou de alzar a bandeira do prestixio, o equipo de Punto de Vista, comandado por Manuel Asín por terceira edición consecutiva, defende como sinais a heterodoxia e o compromiso coa realidade. En palabras do propio Asín, o documental é entendido como “unha arte que nos axuda a orientarnos nun mundo complexo e en crise”, e nesa definición inclúese a miúdo aquilo que noutros festivais máis ríxidos sería descartado en moitas ocasións, por mínimo ou aparentemente leve. En oposición a moitas das xerarquías que imperan no circuíto, sesións como a proxección sorpresa do investigador e arquivista arxentino Fernando Martín Peña, que propuxo un percorrido a través da convulsa historia política do seu país no século XX seleccionando unha serie de documentais informativos ao respecto, deron conta do amplo interese que se pode extraer de materiais cara aos que poucas veces se mira.

En primeiro lugar, cabe falar dunha sección oficial que combinaba como de costume algúns títulos de grandes nomes —despois do impacto de La Flor en 2018, a estrea mundial dunha nova película de Mariano Llinás nun festival habitualmente alleo a este tipo de primicias presentábase cando menos destacable— cunha multitude de descubrimentos e novas voces, como a de Messaline Raverdy. Ambos asinaron as que quizais fosen as dúas obras máis destacables de entre as vinte que compuxeron o concurso, sempre moi variadas en natureza e duración. Llinás conseguiuno en Retrato de Mondongo, unha obra que posiblemente non volva verse por diverxencias co colectivo representado en pantalla, o que fixo aínda máis especial a proxección coa súa presenza. Ás voltas co autorretrato e a idea de creación, o arxentino agasállanos dúas horas de pracer fílmico heteroxéneo e estraño, tan obsesivo que acaba por romper un vínculo real. Raverdy, pola súa banda, coincide en Ôte-toi de mon soleil (Premio Jean Vigo á Mellor Dirección) en retratarse a si mesma mentres filma ao outro, neste caso a un home con síndrome de Dióxenes na última etapa da súa vida. Coa súa segunda película trala encantadora Derrière les volets (2018), a cineasta belga confirma que é unha voz para seguir, cunha empatía fóra do común.

En cambio, o palmarés decidiu outorgar os seus máximos galardóns a Silence of Reason (Kumjana Novakova, Mellor Película e Premio da Mocidade), un filme algo máis cuestionable nas súas formas e logros, aínda que rigoroso e indubidablemente sobrecolledor na súa denuncia. Ensaio sobre as atroces violacións en masa cometidas polo exército serbio durante a Guerra dos Balcáns, durante a hora de metraxe desta película observamos textos das testemuñas, mostrados cunha frialdade clínica, xunto a fotografías fixas e imaxes de vídeo descompostas coa textura rugosa da época. Novakova devólvenos con esta ao debate sobre a representación do horror e a memoria no cinema, algo que tamén poñen en primeiro plano, con formas radicalmente opostas, ¿Dónde está Marie Anne? (Yaela Gottlieb), brevísimo colaxe arredor da ausencia dunha actriz desaparecida durante a ditadura arxentina; ou outra das obras máis aplaudidas, a colombiana Avalancha (Daniel Cortés Ramírez, Mellor Curtametraxe), que amosa a historia da represión nas rúas do país en diferentes épocas como un fluxo continuo, compasado por un deseño de son rugoso e abafador. Do mesmo xeito, e cunha similar vontade de conectar tempos pasados e presentes, foron distinguidas no palmarés outras obras como El canto de los años nuevos (Alexander Cabeza Trigg, Premio do Público), acerca dos indíxenas que poboaron a illa da Gomera; ou Corazón embalsamado (Julieta Seco, Mención do Xurado a Mellor Dirección), críptico diario da infancia da súa novel directora. Dúas películas que desbordan os paradigmas habituais do “premiable”, e que coinciden en brindar tantos momentos de gratitude como de singular incomodidade.

Silence of Reason, Kumjana Novakova

Outro dos trazos que se manteñen intactos en Punto de Vista, e que un pode apreciar con aínda máis admiración ao vivir varias etapas na dirección artística do festival, é o seu carácter de lugar de encontro. Cun ambiente vivo e salas repletas de curiosidade, moitas obras atopan aquí o espazo idóneo onde mostrarse, ser queridas e por suposto cuestionadas. Nese sentido, a sección Termitas descubriuse como un grande achado no seu apoio a novos ou pouco vistos creadores do panorama nacional. A miúdo estas sesións presentaban pezas moi breves, nacidas sempre co claro risco de verse limitadas ou afogar en programas de curtametraxes, cando non de ser ignoradas. Aquí, cada autor tiña ocasión de presentar as súas motivacións e métodos despois da súa obra, en longos parlamentos transparentes do que a miúdo se agocha detrás de cada pequena peza. Nunha declaración de intencións, Abbas Kiarostami, Chantal Akerman, Stan Brakhage, Shinsuke Ogawa ou Víctor Erice estiveron presentes en todo momento no festival, sen aparecer na pantalla. De todas as sesións vistas, cabe destacar a que compartiron Hugo Amoedo con Pechar caixas abrir caixas e Paula González García con Elisa. Dúas pequenas e admirables películas, xenerosas no que mostran e elocuentes no que non, exemplos de como proxectar a mirada cara ao cotián e incluírse no cadro sen desbaratalo. Máis demostracións, en definitiva, de que non todo está dito no cinema diarístico ou persoal, nin sequera cando adopta a máis discreta e mínima das formas. Tamén presentaron os seus proxectos Patxi Burillo Nuin (Año y vez) ou Elena Duque (Ojitos mentirosos), modélicos no seu compromiso e entendemento do espazo no que traballan. E, noutra das propostas emblemáticas do festival, Celia Viada Caso presentou a súa deliciosa e combativa obra, formada por La calle del agua (2020) e Gregoria (2023), como antesala do prometedor X Films que xa prepara e estreará o ano que vén no marco do festival. Sucederá a Anna López Luna, que este ano defendeu Tránsitos, arredor dos Sanfermíns.

Pero talvez o gran caramelo da semana, sen desmerecer ao resto, foi o ciclo sobre a figura da estadounidense Su Friedrich, cineasta capital á que ademais se dedicou unha publicación en forma de dobre entrevista con Scott MacDonald. Era unha desas retrospectivas capaces de elevar calquera programación, que despois virou por varias cidades do territorio español. Portadora dunha mirada concienciada e lúcida, pero tamén liviá e desprexuizada, Friedrich acompañou o ciclo Lazos que unen, composto por oito das súas películas: desde Gently Down the Stream (1981), inquietante percorrido polo mundo dos soños influenciado por Maya Deren; ata a máis recente e diarística Today (2022), que denota o paso do tempo como outra constante da súa traxectoria. A proxección do seu cuarteto de obras máis brillantes, situadas cronoloxicamente no centro da súa filmografía —a saber: The Ties That Bind (1985), Sink or Swim (1990), Rules of the Road (1993), Hide and Seek (1996)—, todas elas coa rara virtude de ser precisas e creativas na forma e ofrecer ademais unha notable agarradoira emocional capaz de enganchar coas experiencias vitais de cada persoa que se achegue ao seu cinema, encandeou a Pamplona e demostrou que estamos diante dunha autora para reivindicar fortemente. Unha voz, en definitiva, que conecta tanto coa máis importante tradición do cinema experimental do seu país como co autorretrato, en cuxa posta en escena testemuña ser unha das máis relevantes firmas do panorama estadounidense nas últimas décadas. Por todos os motivos comentados e grazas a figuras como a súa, procuraremos volver a Punto de Vista confiando en que nos seguirá ofrecendo acubillo e máis lazos cos que suxeitar un mundo inestable.

Tránsitos, Anna López Luna