15ª Mostra Internacional de Cinema Etnográfico: Sección Oficial
Este ano cúmprese o quince aniversario da inauguración da MICE (Mostra Internacional de Cine Etnográfico) promovida polo Museo do Pobo Galego, en Santiago de Compostela. Por desgraza, nesta ocasión especial, a pandemia mundial supuxo unha anomalía no seu desenvolvemento, forzando a suspensión do festival uns días antes do estado de alarma o pasado mes de marzo. Finalmente, a organización, preocupada pola crise sanitaria e o correcto funcionamento da actividade cultural, pospuxo a súa celebración até finais de agosto.
Por primeira vez na súa historia, as películas da Sección Oficial puideron verse tanto de maneira presencial como telemática, e esta servidora optou pola segunda opción. Debido á miña distancia xeográfica, tiven que gozar das pezas na comodidade do meu fogar e na incomodidade da miña deficiente conexión a Internet. Esta situación levoume a reflexionar acerca da importancia de eventos como este, onde decenas de persoas xúntanse nas entradas de cines e teatros. O certo é que o goce da experiencia colectiva de asistir á sala de cine é algo polo que merece a pena loitar. Esperemos que, a pesar do gran avance das plataformas de video on demand, esta sexa unha tradición que perdure no tempo e se manteña viva co paso das xeracións.
Este ano, a Sección Oficial da MICE contaba con tantas películas como candeas na súa torta, todas elas relacionadas coa etnografía e a antropoloxía, co obxectivo de xerar un espazo para o diálogo, a reflexión e o intercambio. O interesante desta proposta é que, máis aló de presentarnos historias observadas baixo a mirada do interese polo exótico ou o alleo, esfórzase por ofrecer un espazo no que gozar de obras diversas e innovadoras. O xurado desta edición estaba composto por Jorge Moreno (antropólogo, cineasta e director de Mapas de Memoria); Iván Cuevas (xornalista, filólogo e membro do Cineclube de Compostela) e Xisela Franco (cineasta, documentalista e docente). Os tres integrantes concluíron en outorgar o premio á Mellor Película Etnográfica ao documental ruso The Season when Velvet Antlers get Ripe, da realizadora Galina Leontieva. Da peza, valoran a súa “capacidade de inmersión a partir dun traballo cinematográfico coidado e suxestivo, así como a súa brillante representación dun contexto que xera unha reflexión”. O certo é que a película rusa acerta no seu interese polo concreto como modo de achegamento ao universal. A produción do veludo do cervo fílmase de maneira contundente e detallista, mostrándonos o proceso desde o inicio, cando os animais trotan por espazos valados, até a extracción dos cornos. Este produto é un ben altamente cotizado en certos países asiáticos, onde popularmente se cre que o sangue destes animais produce efectos afrodisíacos nos homes. A directora rusa filma o proceso completo de “recolección” e encadéao en montaxe con interesantísimas secuencias das charlas entre traballadores á hora do descanso. Entre o fume dos cigarros e o vapor, os empregados conversan sobre as condicións de traballo, as limitadas posibilidades de vida e o mal estado da política e a economía rusa.
O Xurado decidiu ademais conceder unha mención especial ao documental Research/Souvenir (Dialogues) de Roger Horn. Dividida en dúas partes, a peza sérvese de material de arquivo de Rodesia (Cimbabue) e audios que recollen unha conversación entre mulleres migrantes en Cidade do Cabo. A primeira parte da película, Research, pon de manifesto as opinións e dificultades do cineasta á hora de enfrontarse á temática abordada. A segunda, Souvenir (Dialogues), contextualiza política, social e economicamente o comentado anteriormente por Horn. Finalmente, a peza remata coa inclusión dunha chamada de teléfono dunha das mulleres ao cineasta, informándolle de que o presidente Robert Mugabe foi destituído do cargo. Mugabe, que gozaba dun prestixio inicial como heroe da independencia para o país, rematou converténdose nunha controvertida figura, ensombrecida pola crise, a violencia e a fraude electoral. Cabe destacar o xesto do realizador que, consciente da súa postura allea a todo o asunto, cede o seu espazo e a súa voz a estas mulleres, deixándoas intervir na obra, converténdose nas protagonistas reais do relato. Tal e como asegura o Xurado, a película destaca polo “emprego dunha linguaxe que permite repensar o material de arquivo coa intención de deconstruir certas miradas establecidas”.
Por outra banda, o premio á Mellor Película Etnográfica Galega recaeu en Hamada, de Eloy Domínguez Serén. A película, de 2018, leva xa un tempo no circuíto de festivais e levouse o premio a Mellor Película Española e Mellor Dirección no Festival de Xixón, polo que a súa vitoria no certame santiagués non nos resulta unha sorpresa. O cineasta galego filma con interese e empatía o día a día dun grupo de mozos que viven nun campamento de refuxiados no deserto do Sáhara. Máis aló das fronteiras físicas do espazo, os protagonistas fantasían co outro e o alén, charlando sobre as dificultades de ser muller, o que imaxinan de España e as vantaxes de saber conducir.
Ademais da premiada Hamada, foron tres as películas galegas que se coaron na sección oficial do certame. Na boca da mina, de Brandán Cerviño, dá voz a un grupo de mineiros cubanos que, tras o peche da mina na que traballan, viven da venda de esculturas relixiosas. A celebración da tradición “cimarrona” actúa como marco de fondo para esta peza poscolonial na que se denuncia, mediante a palabra e o canto, a opresión e explotación dos brancos invasores. Cerviño, que se formou na prestixiosa Escola de Cine San Antonio de los Baños de Cuba, conseguiu meritoriamente a mención especial do xurado no OUFF en Curto e o premio Planeta GZ en Curtocircuíto o ano pasado. Outra das pezas autóctonas, Dende que chegou a luz, de Santiago Teijelo, recolle as anécdotas culturais e sociais de Carmen, unha muller galega que se retira á cociña da súa casa mentres o resto da súa familia continúa coa tradicional matanza do porco. Esta tradición, destinada a desaparecer debido aos avances culturais e tecnolóxicos do país, vertebrou a sociedade da Galiza rural até comezos do século XXI. O relato costumista de Carmen achega información e nostalxia ao imaxinario colectivo, rememorando historias sobre a Santa Compaña e demais supersticións típicas dunha Galiza inevitablemente unida ao folclore e a maxia.
Por último, Eu tamén necesito amar recolle os testemuños dun grupo de mulleres galegas sobre a vivencia dunha adolescencia marcada pola ditadura franquista e os mandatos dunha época caduca. O emotivo documental de Antón Caeiro sérvese dunha montaxe vertebrada pola voz en off do narrador, fotografías da súa propia familia e animacións en stop motion algo rudimentarias para a importancia das anécdotas que as protagonistas lembran entre tristeza e nostalxia. A peza conclúe cunha longa secuencia do enterro da nai do director. O acompañamento musical e a dureza das imaxes producen certa sensación de incomodidade que resalta un uso das imaxes como elemento de manipulación emocional excesivo. A pesar deste detalle, ao meu parecer, impostado, as confesións sobre as diferenzas entre a educación das mulleres e os homes, a menstruación, as relacións sexuais e o amor conforman unha obra de gran valor social e histórico.
O último premio a repartir recaeu sobre Une nouvelle ère, de Boris Svartzman, da man da Asociación de Antropoloxía Galega. O realizador filma, durante sete anos, o proceso de xentrificación que sufriron 2.000 veciños de Ghanzhou, unha illa fluvial ao sur de China, cando as autoridades locais os desafiuzaron en 2008. Os efectos do capitalismo e a globalización deixan pegada nunha peza filmada con sensibilidade e compromiso acerca dun grupo de persoas que fixeron fronte á presión policial en favor dos seus dereitos fundamentais.
Unha das propostas máis curiosas da mostra pertence a Katti Jisuk Seo e Finnja Willner. O documental How about having a fascination of mind? recolle os peculiares costumes da cultura surcoreana e as opinións daqueles e aquelas que as viven en primeira persoa. As cineastas alemás emprenden unha viaxe ao país de orixe da nai de Katti para descubrir as diferenzas culturais entre Europa e Asia, coñecer a fondo Corea do Sur e atopar familiaridade na terra dos seus antepasados. O documental, dividido en tres partes, menciona a obsesión coas feces, as caras pequenas e as salas de visionado de DVDs que funcionan como refuxios sexuais. Gañadora da terceira edición do Etnovideográfica, un festival promovido polo Museo Etnográfico de Castela e León, a peza ofrece entretemento para o espectador máis curioso pero carece dunha linguaxe fílmica fluída e dinámica necesaria para captar a atención daqueles máis experimentados no cinematográfico.
Os costumes de Europa tamén deixan pegada neste festival celebrado de forma atípica. É o caso da triloxía Processi, de Adriana Ferrarese, un díptico que ilustra os modos de celebración da fe en dous espazos no sur de Italia: por unha banda, a Semana Santa en Corigliano Calabro; por outra, a celebración da procesión marítima da Madonna della Neve. O documental, montado en paralelo, mestura imaxes tomadas en ambas celebracións mesturándoas coa cotidianeidade dos habitantes de Calabria. O acto relixioso e a devoción do pobo quedan retratados nunha peza rodada en branco e negro, unicamente coloreada nos detalles dos fogos artificiais que iluminan o ceo baixo o que se xuntan decenas de barcos. Outro país europeo retratado na MICE foi Portugal. Terra documenta o proceso de preparación de carbón vexetal baixo grandes fornos cubertos de terra. Os realizadores Hiroatsu Suzuki e Rossana Torres encadran esta antiga tradición protagonizada polo lume, a auga, o aire e a terra. Os catro elementos converxen e enchen o espazo –fílmico e xeográfico– nesta peza observacional na que as palabras se apagan en favor da natureza. No ano 2018 este documental alzouse co Premio DocLisboa a Mellor Película da competición portuguesa.
Por último, gustaríame destacar a proposta de Mehdi Zarei e Hadi Zarei. A película leva o nome da súa protagonista, Khatemeh, unha nena afgá de catorce anos que vive en Irán coa súa familia e tivo que casar forzosamente co viúvo da súa defunta irmá. Tras un longo período de abusos, violacións e vexacións, a rapaza foxe da casa debido aos malos tratos aos que a someten o seu irmán e o seu marido. O documental recolle o proceso xudicial de Khatemeh e a súa estadía nunha casa de protección oficial da organización gobernamental de servizos sociais de Shiraz. A discusión que dá comezo á narración empuxa ao espectador nun vórtice de emocións e opinións contrarias nas que a protagonista se ve envolta, dubidando ela mesma da súa postura e a razón primixenia da súa fuxida. Os cineastas preocúpanse por conversar con ambas partes do conflito e, conscientes da súa postura, gardan respecto polas decisións da menor, tentando intervir o menos posible na trama. O refuxio de Khatemeh está cheo doutras historias de seguro dignas de ser escoitadas. Aló é ben recibida, aló baila e canta, e nós sorrimos vendo como Khatemeh parece finalmente feliz. Con todo, o triste desenlace do documental déixanos un amargo sabor de boca que perdura co paso dos días. Khatemeh decide voltar á súa casa e nada se sabe dela desde entón. Tras o visionado íntegro da película é difícil non preocuparse pola nena e pensar no peor. A pesar diso, o traballo dos cineastas deixa un bo pouso co que reflexionar e gañar forzas na loita por un mundo mellor para todas nós.
Concluído o visionado das obras, só queda esperar que a próxima edición da MICE se desenvolva de novo mediante os costumes da antiga normalidade. Un cine enfocado na experiencia colectiva e a aprendizaxe mutua non debería verse afectado pola irremediable necesidade de levar a cabo visionados online e a redución da interacción ao mínimo expoñente. Agardo, de todo corazón, que a situación mellore e a MICE poida gozar dunha longa vida e longas colas de espectadores desexosos de conectar co mundo que lles rodea na familiaridade das salas de cinema.