ON THE BEACH AT NIGHT ALONE, de Hong Sang-soo
Un dos textos máis fermosos que puiden ler este ano sobre a crítica de cinema é a transcripción do discurso que Roland Barthes adicoulle a Antonioni durante a homenaxe realizada ao cineasta na cidade de Bolonia. Nel, Barthes sinalaba as características que fan a un cineasta moderno e, en consecuencia, enumeraba tres virtudes que caracterizan a un verdadeiro artista: “a vixilancia, a sabedoría e a máis paradóxica de todas, a fraxilidade”. Aínda que o discurso ía dirixido a Antonioni, ao lelo non podo deixar de pensar en como anticipa tamén as características doutro autor, imposible de definir mellor que coma un cineasta da fraxilidade.
E é que Hong Sang-soo é o creador que mellor empregou o cinema para falarnos da fraxilidade das relacións humanas na nosa sociedade contemporánea. Unhas relacións intermitentes e marcadas pola torpeza e o azar, onde situacións e persoas sucédense case como variacións imperceptibles das demais e onde unha conversa significativa ou un instante de empatía son froito dun conxunto de factores tan complexos que case se escapa do noso control. Unhas relacións enmarcadas, no caso do seu cinema, dentro dun xogo formal cuxa principal característica é a fraxilidade da continuidade narrativa, sucedendose atractivos bucles de repeticións, variacións e temas e imperceptibles cambios de intérprete, tempo e espazo.
Que fai entón tan especial a On the beach at night alone, dentro dunha traxectoria que tende á repetición temática e á fraxilidade e dentro dun ano tan fecundo para o director, no cal estrenou outras dúas películas? A súa grandeza atópase en que nesta, máis que nunca na súa filmografía, as barreiras que separan a realidade e ficción son fráxiles e porosas, deixando que o narrado síntase real e desgarrado no seu sentido máis apegado á vida.
Por todos é coñecida a problemática relación que Hong e Kim Min-hee, protagonista do filme, entablaron durante o rodaxe de Right now, wrong then (2015), é indisoluble é xa o acoso mediático que a parella sufriu por parte da prensa coreana. Estes feitos rematan reflexándose no tratamento argumental de On the beach at night alone, onde Younghee, alter ego de Kim Min-hee, é unha actriz que decide viaxar a Hamburgo para pechar as feridas abertas por unha tormentosa relación cun director de cinema casado.
Así, cando a mellor produción audiovisual do ano 2017, a terceira tempada de Twin Peaks (David Lynch e Mark Frost, 2017), trataba de introducirse na cabeza dunha morta para saber que pensa, o filme de Hong parece feito para saber que sentiu a amante e queda diso na actualidade. Filmar convértese nun rexistro do desexo de ver, de escrutar o rostro e o xesto da amada, como Rossellini en Stromboli, terra de Dio (1950), ou como a paradigmática escena de cama de Lost highway (David Lynch, 1997) que que Žižek analizou en The Pervert’s Guide to Cinema (Sophie Fiennes, 2006).
Unha forma de diálogo indirecto entre actriz e director emplazada no lugar da rodaxe, onde custa non imaxinar a Hong seguindo o seu xa mitificado método de rodaxe: escribindo ata altas horas da noite o seguinte diálogo para Kim Min-hee e observando desde a distancia as súas reaccións e os seus pequenos cambios xestuais, tratando de desentrañar os itinerarios emocionais dun amor xa de por si en constante escrutinio polo espectador. O resultado é un filme imperfecto en si, pero que se sinte auténtico, unha celebración do cinema como espazo onde a fronteira entre a realidade e a ficción, entre o íntimo e o imaxinado, amósasenos deliveradamente demolida.
Superada esa faceta voyeuristica, a película preséntasenos como un filme difícil de asir, resistente a unha categorización única e pechada. Como recordaba Borges, “a obra que perdura é sempre capaz dunha infinita e plástica ambigüidade: é todo para todos, […] un espello que declara os rasgos do lector e é tamén un mapa do mundo”. A unha película fráxil só lle pode corresponder un texto fráxil e por isto, á hora de analizala imponse o eco, o reflexo dalgunha das moitas ideas que nela aparecen.
Un destes ecos é o interés que Hong Sang-soo amosa polas potencialidades plásticas do xesto. Nun tema que atravesa a súa filmografía, pero que en On the beach at night alone adquire un enigmático atractivo, Hong amósanos unha sucesión de primeiros planos de mans en principio desconectados do conxunto narrativo do iflme. Poden ser xestos anecdóticos, como Kim Min-hee acariñando delicadamente unha flor ou un dos secundarios separando legumes no que parece unha metáfora de todo o seu cinema, pero sempre posúen unha beleza singular; manos activas e bressonianas que buscan a beleza ou tratan de aprenhender e reordear o mundo sensible.
Tamén é un filme que reflexiona sobre as posibilidades sanadoras da viaxe. Un dos piares sobre os que se sustenta boa parte do cinema da modernidade é a viaxe de autodescubrimento involuntario dunha parella en crise a través de Italia. Pero aínda que Viaggio in Italia (Roberto Rossellini, 1955) resulte familiar (tamén na súa unión entre cinema e vida) é distinta á película de Hong Sang-soo: pese ao seu pesimismo, aínda deixa entreaberta a posibilidade dunha viaxe como elemento transformador. Porén, On the beach at night alone este foi substituído por unha noción de viaxe máis próxima ao vagabundero tal e como o entende Deleuze. Coma as personaxes de Gus Van Sant, Pedro Costa ou Chantal Akerman, Kim Min-hee recorre Corea e Alemaña, praias e cidades, exteriores e interiores, como un ser incapacitado para a acción, reducido á pasividade e que asiste a unha sucesión de persoas e territorios de paso alleos á memoria e carentes de centro.
Este vagabundeo, como é o caso de La dolce vita (Federico Fellini, 1960), acaba sempre preto do mar. Como o propio nome do filme indica, a praia ten un significado especial en On the beach at night alone, así como no conxunto da obra de Hong Sang-soo. Non é este o lugar indicado para profundizar na importancia deste espazo ao longo da súa obra, pero aquí a praia é o lugar do cenit amoroso, un espazo onde se sublima o desexo e se dirime o futuro sentimental da protagonista. Ou un lugar para fantasía e a elucubración, xa sexa da memoria colectiva ou a imaxinación persoal. Lugares onde (intentar) pechar as feridas e onde realizar a auténtica viaxe: a interior.
Na praia é onde se dan os reencontros (reais ou imaxinados) coa amante ausente, presente nun (case) permanente fóra de campo. Estes reencontros, que suceden nun espazo real ou só na cabeza da protagonista, son os que permiten que a rabia e a culpa afloren nese exercicio de exorcismo vital que dota de sentido á película. Así, praia e lugar de conversación alcolizada, quizais os espazos máis característicos do cinema de Hong Sang-soo, xúntanse mediante o corpo femenino: fisicamente real e baleiro de significado, un imaxinado e catárquico o outro, son o lugar onde desemboca o filme. A secuencia final, con Kim Min-hee deambulando pola praia despois de despertar, parece querer levar de novo ás imaxes ao terreo do íntimo. Como o rostro de Guiletta Masina ao final de Le notti di Cabiria (Federico Fellini, 1957), o rostro e o corpo femenino volven a ser unha incógnita sobre o valor do experimentado. Conseguiu Hong Sang-soo e Kim Min-hee pechar as súas feridas ou queda só un vagar continuo, unha resaca despois do amor vivido no pasado?
En calquera dos dous casos é preciso reivindicar filmes como On the beach at night alone, abertas en canal á vida e escritas desde a máis cercana experiencia do íntimo. Filmes que pese á dor que implica realizalas e quizais incluso máis, amosalas ao público, escollen para isto a linguaxe do respeto e o sensible, escapando do exhibicionismo e o afectado. Filmes que reivindican o feito de rodar como unha peregrinaxe de parella para intentar expulsar ás pantasmas que nos perseguen.
Li cerca de uma dezena de criticas sobre os filmes de Hong Sang-Soo de este ano. Muitas delas em espaços bem mais mediáticos do que esta modesta cuarta parede. No entanto, esta foi, sem dúvida, a critica melhor escrita e mais bonita que li, podendo apenas haver sido escrita por um verdadeiro amante do cinema do coreano.