AD ASTRA, de James Gray
O futuro próximo.
Un tempo de esperanza e de conflito.
A humanidade mira ás estrelas en busca de vida intelixente e a promesa de progreso.
…
Ás estrelas.
Ad Astra.
1. O regreso do fillo pródigo
Todo comeza para James Gray co regreso do fillo pródigo. Un asasino profesional volve ao barrio en que creceu (Little Odessa), un expresidiario volve a casa decidido recuperar a súa vida (The Yards), a ovella descarreirada dunha familia de policías regresa da noite de Brooklyn (We owe the night)… Esta vez, sobre o fondo transcendente duns graves sintetizados por Max Richter nun lento crescendo de esperanza, un epígrafe precede ao título da súa última película: “Ad Astra” (Ás estrelas). A cámara desprázase lateralmente desde alí polo Espazo e recolle os escintileos circulares da luz do Sol sobre a lente, ata que se aliñan como planetas e volven a disgregarse en manchas de cor. Unha delas, fúndese brevemente na forma circular do casco dun astronauta, Brad Pitt; sen deterse, o movemento continúa ata que o universo baleiro énchese coa imaxe da gran esfera azul. Corte. E un primeiro plano do protagonista caendo cara á Terra. A forma en que ten lugar é máis espectacular e abstracta e máis elexíaca que nunca, pero este movemento de cámara polo espazo desde “ás estrelas” cara á Terra e esa caída certifican que Ad Astra volve tratar dun regreso a casa.
As primeiras películas de James Gray estaban desgarradas en dúas por unha decisión do protagonista. En The Yards, o expresidiario renunciaba a matar a unha testemuña; en We owe the night o fillo pródigo delataba á súa antiga contorna nocturna. Non é unha elección fácil para estes personaxes atrapados entre as súas lealdades familiares e as súas amizades por un destino cabrón. Como tampouco o é a elección sobre a que vira Two Lovers desde o título. O fatal é que unha vez tomada a elección non hai marcha atrás.
Ata Two Lovers as películas de James Gray trataron desta fatalidade da elección, pois se escolla o que se escolla consistirá sempre nunha castración, no sacrificio dunha parte dun mesmo; o modo máis tráxico de resolver unha identidade mestiza. (Os Gray proceden dunha familia de emigrantes rusos de segunda xeración). Con ritmo elexíaco as súas películas estaban suspendidas nos dous tempos que preceden e suceden a esa elección, pero a partir de The immigrant parece desprenderse da primeira parte para explorar que sucede despois, cando a elección convértese nunha ferida e unha perda imposible de suturar, nun duelo e unha soidade irreparables. Bobby Green, o protagonista interpretado por Joaquin Phoenix en We owe the night, resolveu os problemas da súa familia e da policía de Nova York pero quedou completamente desanxelado. Dá igual cal sexa a elección, logo non se pode volver ao fogar. Por iso as tres últimas películas de Gray tratan sobre estranxeiros en terra estraña, seres desarraigados que renunciaron ou perderon o que lles ancoraba no mundo.
Neste punto comezan The Lost City of Z e Ad Astra, cando os protagonistas xa están feridos. Son tamén repeticións do destino dun pai que decidiu abandonar á súa familia, coma se o destino e os pecados das eleccións do pai fosen herdados polo fillo. Son dúas historias sobre homes obsesionados cunha misión ─ atopar o Dourado ou contactar co pai ao que se daba por morto en Xúpiter. En ambos os casos a viaxe é simultaneamente repetición, redención e fuxida. Se o modelo das películas anteriores de Gray era a transformación, á súa pesar, de Michael Corleone no padriño, agora éo a viaxe ao corazón das tebras de Apocalypse Now. Como o explorador Percy Fawcett, o astronauta Roy McBride está aferrado a aquela ferida que lle impide vivir a súa vida: a ausencia do pai. Roy viaxa ás estrelas como unha fuxida da súa contorna, repetindo o destino do pai pero tamén nun intento de redimilo. Talvez, se puidese chegar a Xúpiter e traer de volta ao seu pai todo se arranxaría. McBride Sr. puido pensar algo parecido: talvez se puidese chegar a Xúpiter e atopar vida intelixente… Son unhas ansias de transcendencia dementes, intentos desesperados de redención, fuxidas cara ao absoluto onde o paraíso perdido puidese ser restaurado. Percy Fawcett só suturará as súas feridas ao desaparecer nunha fantasía mortal dentro daquela ensoñada cidade perdida. En Ad Astra, con todo, Gray atopa milagrosamente a maneira de volver a casa tras renunciar a toda transcendencia.
2. Un tempo de esperanza e de conflito
No futuro próximo en que as viaxes interplanetarios son posibles, Roy McBride (Brad Pitt) é recrutado para contactar co seu pai. Ata o momento en que un pulso electromagnético chegado do Espazo exterior ─e que resulta ser producido polo pai de Roy─ causa estragos na Terra, el dábao por morto. Clifford McBride (Tommy Lee Jones) abandonou á súa familia cando Roy era neno para embarcarse nunha expedición ás estrelas en busca de vida intelixente. Mentres que para o resto do mundo McBride Sr. é un heroe, Roy aínda sente a rabia que lle levou a marcharse pois é a mesma que desde entón recoñece en si mesmo. “Pero cando observo esa rabia e apártoa e afástoa, todo o que vexo é dor. Sufrimento. Creo que me mantén illado”, admitirá nunha avaliación psicolóxica das moitas a que están sometidos os astronautas de SPACECOM. A verdade, que ocultou a corporación, é que McBride Sr. practicamente toleou segundo se afastaba da Terra sen atopar signos de vida intelixente. Ata o punto de matar á súa tripulación cando quixo regresar a casa.
Roy McBride podería presumir de que o seu corazón nunca excede as 80 pulsacións por minuto ─nin cando cae en caída libre desde a estratosfera─, pero é a clase de persoa que nunca o faría. Actúa con enteireza baixo calquera circunstancia. O futuro próximo é un tempo de conflito onde as viaxes á Lúa convertéronse nunha vulgar atracción turística, os piratas espaciais axexan na súa cara oculta e abundan a violencia e a rabia sen sentido. Aínda que non lle trema o pulso Roy é consciente diso e de que é algo que lle excede. Esta violencia é mostrada en Ad Astra desde o seu punto de vista. Ao mesmo tempo brutal e distante, coma se a violencia flotase irreal no metrónomo do seu pulso imperturbable. Máis parecida a un duelo ou unha pena ingrávida que o impregna todo que ao suspense do thriller ou a adrenalina do filme de acción. A posta en escena de Ad Astra é máis abstracta e intimista que calquera destes xéneros.
James Gray transfigura a odisea de Roy polo Espazo nunha viaxe anímica e interior desde a rabia reprimida e a soidade á esperanza. Emprega un coidadoso dispositivo que desarticula a lóxica dramática das escenas para refacelas en función das transformacións interiores de Roy. Coa densa música atmosférica de Max Richter (Vals con Bashir, The Leftovers) marcando o ton anímico, Gray configura imaxes progresivamente máis abstractas e atmosféricas onde os reflexos e a iluminación, nunha rica gama de tons de neon, son máis expresivos que os habituais recursos dramáticos, imaxes que esculpe no tempo e na fotografía en 35mm de Hoyte van Hoytema (Dunkerque, Interstellar, Her). Tamén descompón a montaxe para incluír insertos do pasado que asaltan a Roy ou para mostrar como a súa percepción do tempo e do espazo se disloca a medida que queda só e aproxímase ao corazón das tebras. Ou suma á imaxe a voz sobreposta do protagonista reflexionando sobre o que lle sucede. A medio camiño entre 2001: a space oddysey cando filma o cosmos, The tree of life cando indaga no interior de Roy e First Man no que ten de retrato condutista e baixo avaliación dun carácter, Gray atopou o seu propio modo de apropiarse do xénero. No Cosmos de James Gray conviven a fría paz e beleza do universo coa rabia animal da vida, extremos entre os que terá que lidar Roy. Xunto á violencia e o sensentido atópanse momentos de beleza milagrosos e continxentes como a vista da gran esfera azul ou o rastro ingrávido de po que deixa un jeep na lúa ao pasar. O peso de todo este dispositivo cae sobre Brad Pitt, que cos seus movementos firmes e decididos na acción reproduce a enteireza dun carácter sometido á represión e monitorización constante dos seus estados mentais e emocionais, ao mesmo tempo que fai do pestanexo, os movementos dos seus ollos azuis e a orientación da mirada unha arte con que marcar as inflexións anímicas.
3. Ás estrelas
Igual que cando o novo Capitán Willard penetrábase en busca de Kurtz ata o corazón das tebras, segundo Roy aproxímase ao seu destino uno chega a comprender con el que foi o que levou ao seu pai á tolemia. “O horror! O horror!”. Son as últimas palabras de Kurtz no corazón das tebras. O horror para Joseph Conrad era unha verdade monstruosa, primitiva e fundacional, inasimilable como “a cousa en si”. De maneira parecida tratábao Francis Ford Coppola na súa película actualizando o horror nun rostro próximo aos anos 70, con trazos de Vietnam e da contracultura. Na elexíaca Ad Astra, con todo, o horror máis que unha cousa transcendente refire a unha ausencia, unha soidade, unha falta de sentido, unha nada. Parece a causa dese anhelo polo que “a humanidade mira ás estrelas en busca de vida intelixente e a promesa de progreso” e é o que levou ao pai de Roy á obsesión e á tolemia, coma se a única maneira de resolver aquela ausencia ou suturar aquela ferida que parece inherente ao home fóra transgredindo os límites da natureza, viaxando aos límites do Espazo explorado e atopando un ser radicalmente outro con que contactar. É pura hýbris, un acto desmesurado de orgullo, un ansia tola de transcender os límites do humano.
A medida que Roy segue os pasos do seu pai como unha frecha cara ao seu destino hai unha progresiva identificación entre ambos, pero, aínda que atravesen incidentes, Roy rúmiaos de maneira distinta. “Non quero ser o meu pai”, dirá Roy no Espazo tras un encontro cunha rabia e violencia animal na que se recoñece. Cando máis tarde, en Marte, decátese da verdade acerca de Clifford McBride, recoñecerao como unha carga da que ten que ocuparse. Finalmente, camiño a Xúpiter, nos límites do coñecido, enfrontado á soidade durante días, coa súa mente divagando como un monólogo de Terrence Malick entre o seu pai e un antigo amor errado que o acompaña como un anxo gardián, recoñecerá ao fin: “Estou só. Algo que sempre pensei que prefería. Estou só. Pero confeso que me está pesando. Estou só. Estou só.”
Cando Roy se atope ao fin co seu pai o clímax da película será todo o contrario a unha catarse violenta ou sentimental. Non hai ningún enfrontamento, ningunha reconciliación dramática. Sen ira e sen frialdade Roy responderá cun sinxelo e tranquilo “Seino” ás palabras ferintes do seu pai, e ofrecerá a súa man. Nunha interpretación soberbia e vulnerable da soidade e o lúcido alleamento de Clifford McBride, Tommy Lee Jones mostra o modo en que esta reacción desarticula repentinamente todo no que cría. Á súa obsesión por atopar vida extraterrestre Roy responde que o traballo non foi en balde, que agora sabemos que só nos temos os uns aos outros; onde o pai só ve a ausencia de vida, o fillo recoñece unha beleza do universo nunca vista. Finalmente, no momento en que parece que Roy logrará regresar das estrelas co pai que sempre quixo terá que renunciar a iso. É un desenlace fermosísimo construído arredor dun perdón en dous actos, primeiro aquel “seino” (pero vén comigo); despois, o recoñecemento de que o seu pai non desexa volver e de que nunca reparará aquela perda que lle acompaña desde neno.
O final de Ad Astra é épico, pero mentres que a épica adoita alimentarse da fantasía de transcender o límites do humano a través do esforzo e do sacrificio para alcanzar o imposible ─recentemente vimos esta manida idea de épica en 1917─, en Ad Astra o esforzo épico consiste en renunciar a calquera transcendencia e aceptar o finito. A épica é tan sinxela como decidir volver a casa. A viaxe mítica da película cara á abstracción aseméllaa a 2001. A space oddysey pero rompe radicalmente con ela ao non entregarse a delirios transcendentais. A única Revelación de Ad Astra é que non hai Revelación. James Gray lévanos ao corazón das tebras para dicirnos que estamos sós, e que non pasa nada. Témonos a nós mesmos. Esta vez non cede á tentación de perderse na xungla, coma se aceptase que a condición de ferida é consubstancial ao home. Non fai falta máis, só enfrontar esta verdade sen fuxidas ao absoluto. Mentres no futuro próximo “a humanidade mira ás estrelas” James Gray anímanos a mirarnos os uns aos outros. Por iso é tan épico e fermoso o regreso de Roy McBride anunciado desde os títulos de crédito. Fronte á reacción do seu pai ao descubrir que non hai vida intelixente (“Somos unha raza en extinción, Roy. Ansío que chegue o día en que acabe a miña soidade”), de volta a casa Roy pronuncia o seu novo credo nunha avaliación que soa case como unha oración:
Non sei como será o futuro, pero non me preocupa. Confiarei naqueles próximos a min. E compartirei as súas cargas. E eles as miñas.
Vivirei e amarei.
Enviar.