FICX 2021: Novo mundo
A finais de novembro, o Festival de Xixón volvía á presencialidade nunha edición que tiña algo de celebración de dúas realidades, de vellos ritos a través de novos costumes: o mundo online, aséptico e virtual veu para quedar e aínda que estivésemos nas salas —protexéndonos tamén da enorme tromba que caeu eses días sobre a cidade— moitos dos títulos da programación tomaron como tarefa lembrarnos que o mundo xa non é o que acostumaba. Poucos lugares tan quentes, seguros e acolledores como unha sala de cinema, lugar de encontros, coloquios e consumo de imaxes que falaban deste estado de crise permanente que algúns chaman vida. Esta é unha crónica incompleta, de tres días escasos e parcheada con algún que outro visionado online, rendido un xa ao novo estado das cousas.
A vida en tempos de guerra
Fóra de concurso —e fóra de calquera categoría, engadiría— programouse a última película de Abel Ferrara, Zeros and ones. Comezar con este cineasta ten o mesmo risco que comezar un Primavera Sound con Patti Smith —como me pasou unha vez en Oporto—: que o resto do festival semelle pouca cousa. O filme do americano é tan inclasificable que as comparacións son, máis que odiosas, imposibles. Ethan Hawke interpreta a un soldado sen obxectivo, sen misión e sen significado, nun mundo que se intúe pandémico, con mascarillas e xel hidroalcohólico. Semella case que Ferrara quere forzar a realidade e converter nunha cinta de acción ilexible o noso disparatado día a día. O igualmente forzado da imaxe dixital acaba por acercala na súa radicalidade ás texturas de vellas cintas de VHS, todo neve pixelada visual e sonora. Na cinta sucédense explosións e un irmán xemelgo de Hawke é apresado mentres obrigan ao protagonista a practicar sexo diante de cámaras que son sostidas como se fosen armas de guerra. Non sabemos quen combate, pero as rúas de Roma están baleiras e soamente os parias sobreviven en calexos. Nada é firme, todo é hostilidade e paranoia que achega por momentos o filme ao imaxinario de Philip K. Dick. Que a imaxe trema é consecuente co que se está a contar. E ao final, pasamos da ficción a imaxes de estilo documental sen transición, case nun mesmo plano. Ferrara só precisa un par de desenfoques e movementos de cámara para cambiar de xénero cinematográfico. Todo forma parte do mesmo mundo. A guerra e os cafés. O sexo e unha bandada de paxaros. Como colofón, o propio Hawke grava unha especie de “zoom” no que propón unha achega concreta a este críptico filme e remata asegurando que seguimos na película. Todo é cinema.
Radu Jude, ao que se lle dedicaba un foco en Xixón, gañou o Oso de Ouro no último Festival de Berlín con Un polvo desafortunado o porno loco. De novo coa COVID-19 formando parte do marco da historia, a película está dividida en tres partes de desigual interese —en teoría—. A desventurada protagonista, profesora nunha escola, é vítima de bullying nas redes sociais ao facerse público un vídeo pornográfico seu que Jude amosa ao principio do filme sen pudor. Non se escoitou nin unha tose nunha sala chea durante esta escena, certificando que os tempos de “enfants terribles” como Lars von Trier xa pasaron. A primeira parte consiste nun deambular observacional da actriz polas rúas dunha Bucarest groseira e vulgar, cuxa arquitectura urbana está asoballada por letreiros comerciais. A cámara abandona en varias ocasións á personaxe para vagar con máis liberdade, aínda que sempre volve ao seu carón. No segundo bloque, Jude visualiza unha especie de dicionario sarcástico da infamia que explica un pouco o presente da súa sociedade a través de verbas coma “violación”. E no último tramo, establécese un xuízo sumarísimo á profesora na propia escola por parte de outros docentes e os pais dos alumnos, que lembra un similar que aparecía no inicio de As mil e unha noites de Miguel Gomes. A desvergoña e miseria de todos os que forman parte desta secuencia é tan esaxerada que un se desentende ata que cae na conta de que o que estamos a ouvir é tal cal un fío de Twitter ou de comentarios a unha noticia calquera, dun medio dixital calquera un día calquera. Demasiado presente.
Nunha primeira lectura, semella que Gaspar Noé tenta buscar con Vórtex algo así como “honorabilidade”, pero no fondo o filme é un novo parque de atraccións da sordidez marca da casa. Só cambiamos o sexo, a violencia ou as drogas pola senectude e a morte, como unha especie de versión gore de Amour, de Michael Haneke —que tamén tiña as súas doses de morbo, todo hai que dicilo—. Aquí a temática dá para menos “festas”, pero todo o que fai soado a este director está aquí: unha grande variedade de trucos formais que comprenden cortes rápidos a negro cada pouco tempo, subliñar as idades do equipo técnico e artístico nos títulos de crédito e, sobre todo, dividir a pantalla en dous dende que a enfermidade separa para sempre á parella interpretada por unha espléndida Françoise Lebrun e un Dario Argento que se destapa como intérprete máis que solvente —nunha decisión que pode resultar algo caprichosa, pero que contén a clave oculta deste novo título de Gaspar Noé: o terror—. O recurso da pantalla partida funciona para contar estas dúas vidas separadas irremediablemente ata o momento final, no que un dos cadros vira a negro negrísimo. De feito, todo funciona razoablemente ben nesta nova caída aos infernos. Só que un acaba preguntándose se era esta unha viaxe que quería facer.
Pola súa banda, We’re All Going to the World’s Fair é un sorprendente e mutante filme que xoga co xénero —de terror— e, máis que un novo Host, ou un creepypasta, remata por ser unha radiografía dunha mocidade secuestrada nas súas casas que inventa novas formas de sentirse vivos a través de xogos virais e contos sinistros, cambiando as fogueiras de campamentos por cámaras dixitais. Un filme triste en fondo e forma, pero tamén empoderador dun xeito estraño, no que só vemos o que a protagonista decide que vexamos pola súa webcam. Haberá que seguirlle a pista a Jane Schoenbrun, a súa directora non binaria.
España, ano un
Os filmes españois que vin no festival representan, por unha banda, dúas olladas ao pasado dende a comprensión e o interese por “saber máis”, e outras dúas olladas a un presente inclasificable que só o tempo converterá en algo que se poida catalogar. Magaluf Ghost Town, de Miguel Ángel Blanca, herda espazos similares aos que transitou Ion de Sosa en Sueñan los androides —Benidorm no seu caso, a temible Magaluf no de Blanca— para mostrar que pasa cando se vive nas vacacións dos outros. O “documental” está vertebrado pola relación case “berlanguiana” dunha muller maior e o seu alugado, un inmigrante dun país africano. Pero, pese á comicidade de moitas escenas, os vídeos e fotos da hecatombe que é a cidade cando o turismo de borracheira arrasa con ela, converten o filme nun relato de supervivencia zombi. O novo filme do director de Dhogs, Andrés Goteira, volve xogar coas regras do propio cinema e do xénero. Welcome to ma maison comeza cun McGuffin: un actor novo, Igor Fernández, está obsesionado coas mans no cinema de Nicolas Winding Refn e quere coñecelo. Pero a disparatada premisa pronto se esgota e pasamos a cuestións máis complexas. Porque, ¿que é unha película? ¿Falar de facer unha película é unha película? Igor rebélase contra a súa exposición “freak” e dubida sobre o que fai no filme e na súa vida, e a cámara rota ata capturar ao equipo da propia rodaxe. Unha nova lousa para a etiqueta de documental e o descubrimento dun rostro magnético para o cinema. Aínda máis sedutora é a personalidade do extraordinario director de fotografía Tomàs Pladevall. D’Ombres toma o título de rodaxe de Tren de sombras, un dos seus traballos máis poderosos, e bota unha ollada a esta lenda da ensinanza audiovisual que ironicamente traballou en moitas máis películas malas que boas. Ante o piropo ao seu traballo por parte do propio Guerín, presente no coloquio que houbo posterior á proxección, Pladevall dicía con sorna que non fixo ben o seu traballo, que se os filmes eran tan malos a fotografía tamén debería ser mediocre. Pero é unha simple broma dunha persoa tan perfeccionista nisto da luz, que viaxa cun maletín con lámpadas para regular a mala iluminación nas habitacións dos hoteis. O filme ten voz propia e no lugar dun percorrido exhaustivo, prefire administrar con sabedoría pequenas doses do traballo e o credo de Pladevall, que elixiu unha rodaxe antes que asistir ao funeral do seu pai, porque no funeral “pouco podía facer”. Un cielo impasible contén máis ou menos o que o seu título suxire: un espazo de reflexión sobre o pasado como un sitio baleiro, pero cheo de ecos que seguen a ser pertinentes, na onda de outros traballos con audio e imaxe de arquivo como poden ser os de Helena Girón e Samuel M. Delgado ou, máis cerca a nivel temático, o Ramón Lluís Bande de Eiquí y n’otru tiempu. Emociona ver a xente nova preocupada por non dar carpetazo á memoria do estado español. Por certo, a poderosa cabeceira que acompaña ás proxeccións desta edición do festival pertence ao cineasta asturiano, que traballa o son sobre unha serie de fotografías de principios de século do fotógrafo asturiano Constantino Suárez, que recollen un temporal bravo que barre o paseo de Xixón e ás súas xentes. Antes e agora.
Novos xeitos de encarar o presente
Un dos fenómenos deste festival, despois de triunfar tamén en San Sebastián, foi Poulet frites, de Yves Hinant e Jean Libon, persoalísima achega ao true crime pero dende o baruto do tempo: as imaxes deste documental teñen xa vinte anos e o proxecto xorde cando o confinamento frustra a rodaxe dun filme máis “normal” da parella de cineastas. Nesta apoteose do cotián, no medio dun crime nun barrio de extracción baixa, o humor sempre está presente polo grotesco do real e pola presenza dun carismático policía/intérprete principal que ten boa man para tratar cos desventurados protagonistas polo seu pasado como integrador social. Na conversa posterior as preguntan xiraban ao redor do acceso ilimitado dos cineastas durante todo o proceso: caso/xuízo/sentenza. Con todo, o que máis impresiona é a filosofía con que os personaxes encaran os seus negros futuros: son pobres coma ratas. Non teñen nada polo que non hai lugar para montar escenas, berrar ou clamar aos ceos. Saben que poden ser acusados inxustamente de asasinato e acéptano. Aí está unha clave de tantas e tantas cousas que excederían o espazo desta simple crónica. A parella divide as tarefas: un é o director e outro monta. Nunca falan no proceso. Detestan que se lles pregunte sobre a veracidade do filme. Estraños estes belgas. E para os que frecuentamos festivais, a proxección dun novo título de Hong Sang-soo ten xa unha liturxia especial, unha certa traza de “descanso do guerreiro” ante posibles aberracións audiovisuais de sesións pasadas ou proxeccións que están por vir. Introduction ten un dos tráilers máis fabulosos dos que teño novas: ofrece a definición de introdución como “cando unha persoa experimenta algo por primeira vez” ou “a primeira parte de algo” mentres vemos aos personaxes abrazándose uns aos outros nunha rúa ou fronte ao mar. O filme ten conversas cruzadas, sakes, planos estáticos movidos por pequenos travellings ou zooms dixitais que ata desenfocan a imaxe. Pero sobre todo hai xente que busca calor humana entre capas e capas de melancolía. Nova peza deste mecano infinito e perfecto que é o cinema do coreano.
Rien à foutre, que acabou alzándose co primeiro premio do festival, conta con outra interpretación extraordinaria desa gran presenza que é Adele Exarchopoulos, que encarna como ninguén o ennui adolescente. Este é un filme sobre unhaa traballadora dunha compañía aérea low cost, polo que os temas a tratar non sorprenden a ninguén: a robotización dos sentimentos para non experimentar dor, e o tirar cara adiante porque non hai nada máis. Nesta descrición de rutinas sen alegría, a obra lembra a un traballo do videoartista Doug Aitken, Black mirror, protagonizado por Chloé Sevigny. Porén, no filme, a alienación xa non está nos tan manidos “non espazos”, senón nos salóns da propia casa. O filme ten algunha que outra fuga impresionista en discotecas ou nun entorno de natureza, e momentos de paz á caída do sol: destaca un pavoroso e fascinante show de luces nun complexo hoteleiro de Dubai, onde o ser humano é un ente extático contemplando os neons das grandes marcas, irmandando esta proposta tanto co filme de Radu Jude como co de Miguel Ángel Blanca. Hai algo de late capitalism nestas imaxes, de últimas boqueadas de quenlla ferida que xa non esconde a súa verdadeira natureza. Que así sexa.
En Imaculat non se pode respirar: a cineasta Mónica Stan conta a súa propia experiencia nunha clínica de rehabilitación de drogadicción, pero a cousa acaba virando do compañeirismo ao acoso e abuso sexual, de poder e calquera outro abuso que se nos pase pola cabeza. As institucións non funcionan. Punto. Nin un só plano máis amplo que un plano medio, o que unicamente permite recoñecer os fondos atonais e os rostros duns personaxes que rapidamente tornan insoportables. Experiencia radical combatida con radicalidade cinematográfica. Sen concesión. El planeta, a ópera prima de Amalia Ulman, en cambio, recolle os xestos da comedia clásica para contar en voz baixa unhas vidas sen perspectiva, sostidas por miniestafas. A propia cidade de Xixón é o marco elixido para esta historia real ben coñecida polos xixoneses. A directora tamén encarna á filla protagonista e o rol da súa nai recae… na súa nai. Ambas sosteñen unha relación amable mentres todo se esborralla e foxen cara adiante. As súas charlas na cociña transmiten proximidade e a cámara deixa tempo para que sintamos ese espazo e esas conversas. Non é pouca cousa.
Coda final en clave de curtas
A calidade das curtas presentadas nesta edición do festival foi tan elevada ou máis que a sección oficial, polo que nos fai fantasiar coa abolición destas seccións/guetos —curtametraxes, documentais, animación, fantástico— que teñen todos os festivais para que cada filme sexa chamado como tal e compita en igualdade de condicións sen ter en conta o xénero ou a duración, divisións artificiais que provocan ás veces o ostracismo de filmes que non o merecen.
Kindertotenlieder é unha recompilación e reordenación dos disturbios que tiveron lugar hai uns anos nos banlieuses parisinos trala morte de dous rapaces nun transformador de alta tensión mentres fuxían da policía. A diversidade de procedencia dos materiais proporciona algo que temos esquecido todos nós: unha mirada calidoscópica e horizontal á realidade. Agora só temos discursos sesgados veñan de onde veñan —prensa, TV, redes sociais—. A curta de Virgil Vernier é como unha versión daquel espazo televisivo chamado No comment. Para iso deberían servir as imaxes: para abolir os intermediarios interesados. Descartes, de Concha Barquero e Alejandro Alvarado, afonda en tomas non usadas de Rocío, o documental de Fernando Ruiz Vergara secuestrado pola censura dende 1981 por poñer negro sobre branco o nome dun alcalde fascista da poboación de Almonte, responsable da represión saldada coa morte de case cen republicanos. A curta da parella sortea a censura que non cae nos descartes, pero avergoña a toda unha comunidade —a cinematográfica— que a día de hoxe segue sen poder proxectar o filme. Non sei a que esperamos para derrubar ese recordo franquista e noxento e reestrear con honores un filme imprescindible. Train again, gañadora do premio á mellor curta, é unha nova mostra do poderío na montaxe de Peter Tscherkassky —que estivo na cidade impartindo unha masterclass—. Esta vez, converte en certa a definición do cinema de “tren de sombras”, e con imaxes de filmes coma El espíritu de la colmena monta un dispositivo audiovisual fascinante que lembra a outro traballo do tamén cineasta experimental Virgil Widrich, Fast film. O cinema como un tren de mercancías cargado de imaxes que aínda poden atropelar ao futuro.
E como “epílogo” a esta “coda final”, deixo noticia de tres fabulosas pezas curtas que son sen dúbida do máis destacado dun festival non falto precisamente de bo cinema. Sycorax, o traballo a catro mans de Lois Patiño e Matías Piñeiro, posúe unha fascinante estabilidade onde se poden rastrexar ecos dos traballos previos de ámbolos cineastas. Esta mini-introdución á obra A tempestade de Shakespeare en xeral e á personaxe de Sycorax en particular non ten nada que ver coa esquecida película de Paul Mazursky, Tempest, con John Cassavetes e Gena Rowlands, agás na invocación das forzas da natureza. O equilibrio de ton e estilo vén perfectamente reflectido nun plano de natureza arcaica e misteriosa, que cun simple paneo da cámara nos sitúa na actualidade nas Azores, en Portugal. Aquí ten a mesma importancia o casting con habitantes da illa para interpretar a Sycorax que as árbores de cualidades case escultóricas que se converten en cascadas. Todo é maxia e todo é realidade. Hai que volver a Sycorax.
Así vendrá la noche, como ben di o cineasta Ángel Santos, é unha “noveliña do século XXI” narrada a través de algo tan “vulgar” como un audio do WhatsApp. Pero a cousa funciona, vaia que si. A película é unha miniatura onde a protagonista —a actriz teatral Violeta Gil, todo fotoxenia e fascinación— sóltalle un monólogo cheo de sinceridade, melancolía e tenrura a unha antiga parella dende un presente no que xa non están xuntos. As posibilidades expresivas deste formato epistolar 3.0 fanse evidentes no vagabundeo da rapaza por toda a casa mentres, nunha montaxe sobre a voz, vemos ao destinatario, encarnado por Denis Gómez, traballar e camiñar alleo —ou non— a esa ferida feita de tempo e distancia. As extraordinarias composicións de plano de Santos, como a que encadra a Violeta nunha habitación rematando a súa “carta” mentres a noite chega e as luces da cidade aparecen na ventá, redondean este conxunto de tamaño mínimo pero máximo alcance emocional. E con ideas tan refulxentes como a de expresar os verdadeiros sentimentos co tarareo sen verbas dunha canción de merengue.
A Day in a Life, finalmente, é un filme dese can vello que é o fotógrafo e cineasta Larry Clark, que segue a facer o mesmo dende que en 1971 sacara o mítico fotolibro Tulsa. Isto é: capturar o momento exacto en que a xuventude estoupa de hedonismo puro e duro. Un filme sombrío e radiante, de euforia efémera. Un filme adolescente. Vincent Macaigne olla para a súa filla e compáraa co que el é agora. E tenta impedir iso, pero non entende nada: non entende que precisamente son eses momentos os cruciais, cando vivir e foder son cuestión de vida ou morte, cando cada un é o centro do universo e non existe nada mellor que os amigos, as drogas, o amor e o sexo. Mellor faría Macaigne tentando volver atrás no tempo antes que roubar eses momentos de catarse a uns novos que, como os das fotos de Ryan McGinley ou os dos propios filmes de Larry Clark, semellan vivir nun presente infinito de beleza absoluta, de poros de pel que brillan á luz do sol ou dos neons da disco. Como un milagre, en A Day in a Life as discotecas semellan discotecas, os adolescentes semellan adolescentes e as conversas transcendentes sobre amor semellan transcendentes. O sexo non é un drama nin unha revelación. Simplemente é. O cinema tamén volveu ser, aquí en Xixón, mentres diluviaba. Aínda que fora por un intre.