PUNTO DE VISTA 2018: SECCIÓN OFICIAL (2)
A continuación completamos a nosa crónica da Sección Oficial do Festival Punto de Vista 2018, que se celebrou en Pamplona entre os días 5 e 10 de marzo. A última edición do encontro navarro, cita obrigada para todos os amantes do cinema documental máis audaz e vangardista, estivo marcada pola renovación do seu equipo técnico e artístico. Na publicación anterior reseñamos algunhas das obras programadas este ano, que por primeira vez contou cunha maioría de directoras entre os títulos en competición, e repasamos gran parte do palmarés oficial. Falamos de obras que reflexionan sobre o paso do tempo, as crises de identidade ou a relación entre os seres humanos e a paisaxe, pero houbo moito máis.
A 12ª edición de Punto de Vista tamén reservou un oco para o cinema máis social e reivindicativo, onde podemos enmarcar o dúo conformado por Fluid Frontiers (Ephraim Asili, 2017) e Los Diablos Azules (Charlotte Bayer-Broc, 2017). Filmado nas cidades de Detroit e Windsor, a ambos lados da fronteira entre Estados Unidos e Canadá, o documental de Asili é a quinta e última parte do seu persoal proxecto The Diaspora Series, iniciado en 2011 con Forged Ways. Esta particular serie de documentais, centrada no éxodo africano e ambientada en distintos países do mundo, actúa como nexo de unión entre historias persoais e loitas colectivas. En Fluid Frontiers os veciños destas cidades fronteirizas len ante a cámara algúns dos poemas máis famosos da Detroit’s Broadside Press, prestixiosa editorial especializada en poesía negra. Textos de rebeldía e subversión que forman parte integral da cultura local, creando lazos entre o presente e o pasado. Un pasado marcado polo activismo clandestino e a loita contra a escravitude, nun enclave que serviu como vía de escape para milleiros de persoas. Asili pecha o seu ciclo artístico cun memorable recital poético, unha obra cargada de intención, sentimento e vínculos de comunidade.
Los Diablos Azules tamén atopa as súas raíces nos pantasmas do pasado, concretamente nas revoltas obreiras chilenas de comezos do século XX. A francesa Charlottte Bayer-Broc demostra unha visión clara e un estilo marcadamente persoal na súa ópera prima, onde mestura a estética queer-punk, as paisaxes desérticas de Atacama e a canción popular revolucionaria. O filme é unha homenaxe dramatizada sobre a masacre da Escola de Santa María de Iquique, un dos capítulos máis escuros na historia do país latinoamericano. No ano 1907 centos de traballadores das minas de sal, que acudiran a manifestarse polas míseras condicións de traballo e a explotación á que eran sometidos, foron enganados e asasinados polo exército chileno na cidade de Iquique. Este acontecemento inspirou anos despois a composición da Cantata de Santa María de Iquique, canción popular na que se relatan os tráxicos feitos. Los Diablos Azules propón unha adaptación e reinterpretación deste tema, alternando entre secuencias de canto a capella e declamación directa. O que comeza como un lamento solitario, interpretado pola propia Bayer-Broc a través de paisaxes desoladas, convértese axiña nun pintoresco coro grego que entoa a dor revolucionaria. Unha obra orixinal que promete nun futuro interesantes traballos asinados pola súa realizadora.
Los Diablos Azules (Charlotte Bayer-Broc, 2017)
Continuamos agora cun trío de películas que exploran as relacións entre os espazos e as persoas que os habitan, sen perder de vista o marco social e as circunstancias que as rodean. En 26 Rue Saint-Fargeau a directora francesa Margaux Guillemard realiza un retrato íntimo da confluencia cultural que se produce nun edificio de vivendas sociais parisinas. Guillemard amosa no seu primeiro documental unha fascinación contaxiosa por un inmoble co que ten unha forte conexión persoal (as súas avoas viviron alí). A obra combina entrevistas persoais a varios veciños e fermosas imaxes en celuloide nas que nunca chegamos a ver os seus rostros. Deste xeito, a realizadora consigue articular un diálogo entre as distintas personaxes e os seus apartamentos, obrigando ao espectador a encher os ocos en branco. 26 Rue Saint-Fargeau describe este microcosmos seguindo unha narración en dous eixos: Un ascendente (dende a planta baixa ata o último piso) e outro temporal (do amencer ao solpor). Todo traballa conxuntamente para desmontar prexuízos e representar un crisol cultural agochado no corazón dunha gran cidade. Un enderezo concreto que retrata unha realidade universal.
A libanesa Angie Obeid, unha das cineastas máis novas en competición, debuta con I used to sleep on the rooftop, un documental que fala dunha viaxe interior, un periplo que se desenvolve sen abandonar os límites dun pequeno apartamento. Esta viaxe comeza cando Nuhad, unha muller siria de 53 anos, decide fuxir de Damasco para refuxiarse en Beirut. Unha vez alí é acollida na súa casa pola propia Obeid, amiga do seu fillo. O que comeza como un intento por documentar unha etapa vital especialmente complexa, e sen maiores pretensións artísticas, acaba converténdose nun proceso de autodescubrimento e conexión entre as dúas mulleres. En I used to sleep on the rooftop o traxecto é a espera, ese limbo no que se ven encerrados diariamente milleiros de persoas que tan só buscan unha vida mellor. O espazo tórnase ao mesmo tempo refuxio e prisión, e a cámara actúa como un enlace entre as dúas protagonistas. Obeid ofrece unha visión diferente sobre unha realidade poliédrica, que a pesar de estar dominada polo tedio atopa momentos para o humor e a compaixón.
Por outra banda, a directora anglo-palestina Rosalind Nashashibi, nominada o ano pasado ao prestixioso Premio Turner, tamén presentou en competición o seu último traballo documental. As artistas suizo-austriacas Elisabeth Wild e Vivian Suter, nai e filla respectivamente, son as protagonistas de Vivian’s Garden, unha obra especialmente pictórica que volve a poñer o foco na deconstrución dos espazos privados. Na cidade de Panajachel, no altiplano de Guatemala, estas dúas emigrantes atoparon o seu particular refuxio creativo nunha extravagante edificación dominada por un xardín selvático. Nashashibi amósanos a rutina diaria das dúas mulleres, así como a relación que manteñen cun grupo de indíxenas maia encargados das súas tarefas domésticas. Ecos coloniais, illamento e reflexións artísticas nun filme que se ve algo lastrado por unha excesiva fragmentación da súa narrativa, pero que sobresae por un coidado apartado visual.
Vivian’s Garden (Rosalind Nashashibi, 2017)
Outro dos títulos máis memorables desta selección foi Baronesa, unha auténtica xoia da brasileira Juliana Antunes, da que xa demos boa conta na nosa crónica sobre o Festival de Cine de Ourense. Trasladámonos ata as favelas de Belo Horizonte para coñecer a vida de Andreia e Leid, dúas mulleres que loitan diariamente por sobrevivir aos perigos dunha barriada marcada pola violencia e os conflitos do narcotráfico. A primeira está decidida a deixalo todo atrás, mudarse a outro barrio e comezar unha nova vida, mentres que Leid se resigna a permanecer na favela co seus fillos, agardando que o seu marido saia de prisión. Sen ningún tipo de alarde técnico nin formal, Antunes entrega un documental que golpea e conmove pola súa crueza e naturalidade. O traballo de cámara e dirección está tan ben integrado que se volve case invisible, ata lograr que nos sintamos parte da acción. As conversas entre as dúas protagonistas merecen unha mención aparte, abordando temas como a sexualidade feminina, a maternidade e a violencia de xénero. A película está chea de situacións cotiás e momentos de distensión entre as personaxes, que nos axudan a coñecer a súa vida e expectativas de futuro. Non obstante, Baronesa transmite constantemente unha sensación de perigo e inestabilidade. O relato presenta unha atmosfera que se vai volvendo máis densa con cada escena, ata acadar un punto culminante nunha das secuencias máis perturbadoras de toda a selección do festival. Cinema directo e ineludible.
Volvemos agora a Estados Unidos, concretamente ás lavanderías da cidade de Nova York, para tratar un exemplo de cinema expansivo. The Washing Society é o proxecto do tándem artístico formado pola dramaturga Lizzie Olesker e a cineasta Lynne Sachs, que tivo a súa estrea internacional en Pamplona. Todo comeza cunha sinxela reflexión. Cando deixamos unha bolsa de roupa sucia na lavandería, quen se encarga de preparala para nós? Como é a vida de todos eses traballadores invisibles? Estas preguntas son o punto de partida dun filme interdisciplinario, que une documental, performance e representación de textos históricos. A idea inicial da película, segundo as súas directoras, era profundar no mundo das lavanderías como espazos, pero isto foi evolucionando progresivamente ata poñer o foco na xente que traballa alí. O documental toma o título do sindicato homónimo, unha asociación de lavandeiras afroamericanas fundada en 1881, e inclúe a lectura de cartas e demandas orixinais asinadas polas súas integrantes. Un filme que reflexiona sobre as condicións laborais e vitais das súas protagonistas, pero tamén sobre o aspecto “arqueolóxico” do seu traballo. The Washing Society incide na conexión entre a roupa e os seres humanos, nas diferentes “capas” que se desprenden no proceso de lavado. Unha mestura de historias, pel e sucidade que conforman os restos dunha vida. Falamos ademais de arte expansiva porque conseguiu trasladarse á realidade. De feito, as directoras levaron a cabo actuacións en directo en moitas destas lavanderías, buscando romper a xerarquía clásica do cinema.
The Washing Society (Lizzie Olesker, Lynne Sachs, 2018)
Coñecido fundamentalmente pola súa faceta de vídeo-artista, que o levou a exhibir as súas instalacións en museos de todo o mundo, o brasileiro Jonathas de Andrade presentou en Punto de Vista a súa última e turbadora obra: O peixe. Baixo a aparencia dunha reportaxe antropolóxica, este híbrido entre documental e ficción representa o insólito ritual que levan a cabo un grupo de pescadores na rexión nordeste de Brasil. Unha vez capturada a presa, os solemnes pescadores abrazan e acompañan ao animal durante os seus últimos momentos de vida. Nunha mostra case fútil de compaixón e respecto, os cazadores apertan ao peixe contra o seu peito, mentres este se debate indefenso entre convulsións e estertores. O que semella unha costume sorprendente e primitiva é de feito unha invención do realizador, maxistralmente orquestrada grazas ao traballo dun grupo de pescadores do río São Francisco. Un a un, ata dez homes executan diante da cámara este rito imaxinario, un abrazo íntimo e de comuñón coa natureza que esperta ao mesmo tempo sentimentos de tenrura e incomodidade. Unha poderosa cerimonia que cobra vida só ao ser proxectada, sen deixar por iso de ser real dentro do seu propio universo. O peixe é unha aposta arriscada e fascinante, pensada para a súa exposición en museos, pero que lle valeu a Andrade a Mención Especial do Xurado neste encontro.
A primeira longametraxe do italiano Ricardo Palladino xira arredor doutra tradición conectada co mundo animal, un feito igual de pintoresco pero cunha orixe real, que o director utiliza como escusa para tratar temas universais. Presentada en competición no último Festival de Locarno, Il Monte delle Formiche é unha obra que destaca pola súa dimensión conceptual. Todos os veráns, seguindo unha antiga lenda, centos de persoas peregrinan o día 8 de setembro ata o Monte das Formigas, en Italia, para celebrar unha festa en honor á Virxe do lugar. O motivo desta celebración ten a súa orixe nos particulares ritos de apareamento das formigas aladas. Esa mesma data, grandes enxames destes insectos acoden ao monte para aparearse en pleno voo. Ao rematar, as femias desta especie marchan a fundar outras colonias, mentres que as formigas macho perecen no mesmo lugar. Un número incontable delas debe sacrificarse para perpetuar a especie, abrindo e pechando un prodixioso círculo vital. En definitiva, Il Monte delle Formiche é un relato sobre a vida e a morte como experiencias colectivas.
Pechamos a nosa crónica de Sección Oficial coa inclasificable Beyond the one, unha coprodución entre Francia, Italia e Alemaña dirixida por Anna Marziano. A través dun magnífico collage de historias, lugares e formatos fílmicos, Marziano elabora un ensaio cinematográfico sobre a pluralidade das relacións amorosas e as construcións familiares. En oposición aos modelos monógamos e de familia nuclear, que aínda dominan no imaxinario colectivo como a única concepción válida e estable, a película aborda diferentes aproximacións a estas realidades. Para isto, a realizadora entrevista a parellas e familias de todo o mundo, que falan abertamente da súas posicións e escollas persoais, dende o poliamor e as familias comunais ata a maternidade solteira. Estas conversas están mesturadas con fragmentos cinematográficos de gran carga poética, nos que se aprecia a construción de auténticos collages a partir de anacos de diarios e fotografías. Secuencias crípticas pero fermosamente construídas que deixan marxe para que o espectador interprete e recolla aquelas pezas coas que logre empatizar.
Beyond the one (Anna Marziano, 2017)
