Porto/Post/Doc 2020: As pegadas do noso ser (I)
O festival Porto/Post/Doc xurdiu no ano 2014 coa vontade de programar e visibilizar o documental a nivel nacional e internacional na cidade invicta. Esta edición presentouse como unha reafirmación na súa aposta pola cultura e agasallou tanto aos espectadores como aos participantes con boas novas. A causa das restricións e limitacións que afectaron ao certame, que tivo lugar entre o 20 e o 29 de novembro, habilitouse unha modalidade de visionado online a un prezo máis accesible. Por outra banda, nas seccións competitivas nacionais ou de fala portuguesa ampliouse o valor dos premios.
No conxunto do festival concorreron máis de 60 filmes, dos cales 25 foron de produción portuguesa (ou oriúndos de países lusófonos). As pezas dividíronse nas seccións competitivas de Internacional, Cinema Falado, Cinema Novo e Transmission. Nas seccións non competitivas establécese un vínculo coa realidade cinematográfica peninsular onde destacan a Carte Blanche de Eloy Dominguez Serén e a sección In-Edit, así como Cinefiesta, que repasa as producións españolas recentes como Lúa Vermella (2020) de Lois Patiño. Outras seccións que manteñen o seu compromiso cos temas da contemporaneidade e co cine como formato son A Cidade do Depois, Highlights e 180 Media Academy.
Neste primeiro achegamento ao festival, reflexionaremos a fondo sobre a Sección Internacional, na que foron presentadas nove pezas de ficción e documental durante os días de competición. Todas elas documentan unha parte da nosa experiencia como cidadáns coa que, se ben podemos sentirnos máis ou menos interpelados, habilitan un espazo de reflexión e desengano en base ao propio lema do festival: ‘framing reality’ (“enmarcando a realidade”).
A primeira a tratar é Partida (2020), gañadora do Grande Prémio Vicente Pinto Abreu, ópera prima do brasileiro Caco Ciocler. Un filme do máis axitador na conciencia social do Brasil de Jair Bolsonaro, cuxa toma de posesión decorre en paralelo á metraxe. O plantexamento dende o inicio é o dunha road movie cun ómnibus como vehículo de transporte até a casa de Pepe Mujica, expresidente do Uruguai.
A forza motriz da acción é a actriz Georgette Fadel, que tralo éxito de Bolsonaro asenta a idea, co seu círculo máis próximo, de presentarse como candidata á presidencia do Brasil para 2022. Esta decisión leva consigo unha viaxe a Uruguai para celebrar o cambio de ano con Pepe Mujica, o político que máis inspirou a esta muller. No camiño todo se confunde nunha serie de pensamentos arredor das utopías, os límites da Terra, os fracasos do comunismo, a escravitude no Brasil, os sentimentos entre os participantes e as opinións encontradas… Móstrase a política como un drama humano do que todas as persoas que están nese ómnibus forman parte.
Ao longo do filme asistimos a como os mecanismos da ficción son desvelados e escoitamos conversas entre a equipa de produción e a equipa de interpretación, tamén a reflexionar sobre a propia improvisación que xorde a raíz de misturar persoas reais e ficción, e como artellar iso dentro da narrativa. Esta forma de subverter a linearidade da película resulta atrevida, e está moi ben executada para ser unha ópera prima. No fin, o punto máis doce despois de tantos debates axitados e cheos de enerxía nova, coma o propio Brasil, chega coa aparición case por accidente de Pepe Mujica e as súas sabias palabras sobre o que lles depara ás novas xeracións fronte a un mal que non remata, senón que medra pouco a pouco.
O feito de poder visionar filmes tan dinámicos e que alteran as normas ortodoxas do documental fan deste festival unha auténtica caixa de sorpresas. A primeira película que puiden ver no encontro, e que gocei no Teatro Rivoli antes de limitarme a visionar as restantes de xeito online, foi Sandlines, The Story of History (2019) do director Francis Alÿs. Este artista interdisciplinario de orixe belga foi arquitecto até que, a partir de 1986, comeza a traballar coa arte e a práctica social. Este filme é o seu sétimo proxecto en Iraq, onde desenvolveu un traballo en conxunto coa Ruya Foundation.
O que se nos presenta é unha revisión, ou máis ben unha reinterpretación libre, da longa historia do Iraq interpretada por crianzas dunha vila montañosa preto de Mosul. A idea de traballar sen actores profesionais xera renovadas tensións nesta historia da Historia, e mesmo chega a incluír inverosímiles escenas cómicas como aquela na que o Reino Unido e Francia, personificados por crianzas, dividen o imperio otomano nun mapa cunhas liñas de cores representando o acordo Sykes-Picot de 1916. A maneira na que se procede con este tratamento da peza é enriquecedora e lembra, no seu afán pedagóxico e de-colonizador con crianzas, ao filme Todos vós sodes capitáns (2010) de Oliver Laxe, que ten unhas inquedanzas semellantes respecto ao que se conta e quen o conta. Se ben desfrutamos de partes onde se interpreta con monicreques ou con pintadas en muros a modo de intertítulos que nos levan por esta apropiación, tamén se produce certo impacto ao chegar á historia recente da xihad armada que, ao ser encarnada por nenos, axita a nosa experiencia.
Durante a montaxe, Alÿs exerce un xogo interesante que contén trazos de realismo máxico. Manipula co alongamento dos tempos no deserto, co sentido de repetición nas escenas e mesmo co feito de trabucarse diante da cámara, o que enlaza moi ben coas interpretacións que estamos a ver, e mesmo permite dubidar canto hai de ficción e como pasa a ser un documento visual dun xogo no atardecer das montañas.
Xa na casa, coa dispoñibilidade online do festival, achegueime a unha delicadeza única na maneira de reinterpretar frames. My Mexican Bretzel (2019), de Nuria Giménez Lorang, é o diario dunha muller coñecida como Vivian Barret que narra a súa experiencia ao longo de máis de vinte anos. O carácter experimental desta peza é senlleiro en todos os niveis respecto ao son non diexético, a montaxe dunhas bobinas encontradas, a edición de cor e toda a engrenaxe da propia narración.
Este proxecto iníciase cando a directora atopa 50 bobinas de 16mm na casa suíza do seu avó, recentemente falecido. A forza destas imaxes tomadas polo seu avó entre os anos 40 e 60 faise visible para o espectador unha vez a equipa de traballo lle dá forma. A apertura comeza cunha escena onírica que se repite un par de veces na longa, onde un moucho se dispón a cazar un rato. O seguinte acto consiste nunhas memorias en branco e negro sobre a estadía no exército suízo do home de Vivian, aínda que as palabras que se adxuntan ás imaxes a través dos subtítulos son as da muller.
A historia que se presenta é a dun militar que sofre un accidente nas prácticas aéreas e ten que recomezar a súa vida. Na mesma medida que o propio matrimonio se resinte con esa primeira caída, pouco a pouco reconectan unha vez que as cousas comezan a funcionar nos negocios que fan cuns amigos franceses. A consecuencia da caída do marido, Léon, foi unha xordeira crónica que, dalgún xeito, parece apropiarse do son do filme e da empatía que sente Vivian por el. Durante toda a metraxe, o son é inexistente en liñas xerais, e aparece para enfatizar accións, momentos climáticos ou movementos das personaxes.
Os altos e baixos desta historia son presentados nas palabras de Vivian que, de maneira rebelde na segunda parte do filme, desestima a labor egocéntrica que implica a gravación de imaxes, ao apropiarse do que hai arredor e dotalo dun significado persoal dunha forma máis intrusiva ca plasmar pensamentos nun diario. Esta maneira de facer tremer todo o aparato discursivo muda a percepción que temos do filme, e fai emerxer unha serie de cuestións arredor do que é a imaxe, quen se apropia dela e como se resignifica.
Un método curioso de facer ver o propio traballo que está detrás deste filme, dunha maneira potente e certeira. O paso dunhas imaxes caseiras a un melodrama ao estilo Douglas Sirk é exitoso e delicado no seu resultado. Sen dúbida, o traballo de son a cargo de Jonathan Darch e o tratamento da cor levado a bo fin por Federico Delpero son cruciais para dotar de sentido a este conxunto de imaxes anacrónicas.
Podes seguir lendo a segunda parte.