Procesos #29 – Alfonso Zarauza
Seis anos despois da súa última longametraxe, Alfonso Zarauza (Santiago de Compostela, 1973) presenta o seu novo traballo no Festival de Cine Europeo de Sevilla. Ons céntrase nunha parella en crise, interpretada por Melania Cruz e Antonio Durán ‘Morris’, que se traslada a pasar o verán na illa titular, onde a chegada dunha estranxeira misteriosa provoca que afloren secretos e sentimentos ocultos. Con apenas 5 longametraxes ás súas costas, Zarauza conta cunha das filmografías máis heteroxéneas do cinema galego actual, que inclúe documental, ficción e formatos híbridos. Antes de que a pandemia trastornara a posprodución da película, tivemos a oportunidade de colarnos na sala de montaxe para falar co cineasta sobre os seus procesos e fluxos de traballo, así como a creación da que considera a súa obra máis ambiciosa e persoal.
A primeira parte desta entrevista foi realizada no mes de marzo, poucos días antes da declaración do estado de alarma, cando o filme se atopaba en fase de etalonaxe.
Agora mesmo estás traballando na posprodución da túa última película. Trátase dunha fase na que te atopas cómodo ou tes ganas de rematar canto antes?
A min encántame esta fase. Todos os procesos de posprodución son moi bonitos porque ves medrar o proxecto. A rodaxe sempre é un proceso de derrube, onde a idea que tiñas na cabeza vaise esborrallando e vas atopando outro filme. É un proceso que ten algo de fermoso, de deconstrución, pero tamén doloroso, como unha perda. Tes que atopar un novo filme porque as circunstancias nunca son como ti as planearas. Eu saio sempre da rodaxe cunha sensación agridoce. Sempre é doloroso, porque hai cousas que logras e outras que non. En cambio, cando chegas á fase de posprodución, despois de pasar unha pequena crise inicial, de súpeto comezas a atopar o filme que buscabas. Volve a medrar e volves a reconciliarte con el. É un proceso bonito.
Cústache moito dar a película por rematada?
Si, sobre todo na montaxe. De feito, a montaxe deste filme estaba “rematada” a mediados de xaneiro, pero logo fixen dúas ou tres versións máis. Sempre segues rumiando na túa cabeza. Hai pouco aínda me carguei unha secuencia e cambiei dúas cousiñas… Normalmente ves moitos defectos na montaxe, entón vas pulindo, quitando e cambiando. En principio xa está rematada, a ver se a miña cabeza pode descansar.
“As películas escríbense tres veces: no guión, na rodaxe e na montaxe”. Ocorre isto habitualmente nos teus traballos?
Totalmente. Cando fas o guión intentas que na rodaxe se aproxime o máximo posible, pero nesta película estaba moi aberto a cambiar cousas. Hai un traballo moi interesante que ocorre cando entran os actores e empezan a modificar o guión, as postas en escena e a propia procura das personaxes. Eles van enriquecendo e engadindo cousas. Está moi de moda nos discursos contemporáneos traballar con actores non profesionais, pero os actores fan un traballo moi interesante que é esa indagación profunda e psicolóxica que enriquece moito as personaxes. Cando están escritas son moito máis planas, os bos actores danlle unha nova dimensión, que ten que ver coa súa propia organicidade e fisicidade, a súa maneira de sentir e ver o mundo. Por exemplo, Anaël Snoek, a actriz que fai de estranxeira en Ons, deulle un xiro moi interesante. Trátase dunha personaxe que fala moi pouco, é case un espírito que remove todo cando chega á illa. No guión tiñamos claro que a súa personaxe tiña amnesia, pero ela deulle unha ambigüidade coa que nunca estás seguro do que ocorre. Iso foi transcendental e revolucionou a película. Foi unha aportación dela como actriz, e para min foi esencial. Nunca sabes se realmente está amnésica ou se está finxindo. Ese pequeno matiz transforma todo, é o que me gusta dos actores. Non me interesa que se manteñan fieis ao texto, senón que sexa o máis orgánico posible.
Cal foi a orixe de Ons?
É un proxecto que tiña en mente dende hai moitísimos anos. No 2010 tiña unha idea moi preliminar para facer unha película sobre unha estranxeira que chegaba a un sitio e transformaba ás persoas que vivían nese contexto. Fomos depurando esa idea ata que se converteu nunha illa, e posteriormente en Ons. Anos despois, cando rematei Encallados (2013) e Os Fenómenos (2014), empecei a escribir este proxecto dende cero con Jaione Camborda, que é a persoa coa que escribo habitualmente. A partir da idea base, comezamos a divagar sobre o tema da película. Interesábanos falar do amor, pero non dende un punto de vista romántico, senón da necesidade de amar. Por que temos esa necesidade? A partir de aí foi nacendo a historia, ao igual que a idea da illa. Moitas cousas fóronse diluíndo, pero iso permaneceu de forma bastante nítida. Os personaxes da película son como illas emocionais que están nun océano de noite, buscando faros aos que achegarse, pero se te achegas demasiado podes acabar afundindo. Esa idea da necesidade de amar e a dependencia que xera foi o punto de arranque deste filme.
As sinopses previas describían a película como “a historia dun matrimonio en crise que se traslada a Ons”. Dende logo, non nos prepara para o que imos atopar.
Un día, vendo a película rematada, alguén comentou: “Isto parece un thriller”. Nunca o pensaramos conscientemente, pero logo decatámonos de que si, podería dicirse que é un thriller cun asasinato encuberto, no que non se sabe o que ocorre realmente. Foi algo inesperado para nós. Na película hai algunhas cousas explícitas e moitas implícitas. A nós interesábanos contar ata certo punto unha historia de forma explícita, pero que logo subxacera algo implícito. Esa foi a parte máis difícil, e a que máis nos gusta do resultado final. É a parte que ten que completar o espectador. Non queriamos darlle todo pechado.
Esta é a túa quinta longamatraxe. Consideras que é a máis complexa e persoal?
Completamente. A miña traxectoria vén dun cinema máis narrativo, aínda que ambicioso no sentido autoral. Sempre intentei seguir esa liña de traballo, pero síntome moi próximo á xente do Novo Cinema Galego, unha xeración que entrou e revolucionou todo. Para min foi algo transcendental. Dalgunha maneira, teño un camiño diferente pero paralelo ao deles. Eu sempre traballei en contextos industriais que me resultaban castradores ou problemáticos para poder desenvolver o cinema que eu quería. Iso levoume a fundar unha produtora para poder ser libre, pero nunca puidemos levar a voz cantante. Sempre tiña un produtor bruto e grotesco que me incomodaba, afectando ao resultado final da obra.
No caso de Ons, trátase do primeiro filme que puidemos producir completamente, con toda a liberdade do mundo. A diferencia dos filmes anteriores, puiden facer un deseño da produción totalmente a favor da película. Foi un proceso de produción moi bonito, pero moi complexo. Todo o período de financiamento da película foi moi duro. Antes de empezar a rodar, tivemos que parar porque se nos caeu un produtor. Finalmente foi moi positivo porque chegamos á rodaxe cun deseño totalmente adaptado á película. Traballamos en función do clima, o cal é moi complicado para os equipos. Todo o mundo toleaba, pero foi moi enriquecedor. É a primeira vez na miña vida que podo traballar así, como a min me gusta.
Como foi a rodaxe en Ons? A idea era representar dúas estacións ben diferenciadas (verán e inverno), pero só puideches filmar en outono.
E cunha racha de temporais. Foi unha rodaxe moi dura fisicamente, porque tiñamos que estar expostos á natureza. Pero claro, é tan fermosa que para o resultado final da película era moi enriquecedor. Era complicado para o equipo e para o material técnico, incluso para chegar aos sitios. Tiñamos tres coches e moviámonos por quendas. Ás veces chegabamos tarde, pero iso tamén forma parte do bonito da aventura, a parte épica que ten unha rodaxe. Busquei un equipo de xente que fora moi boa pero tamén moi a favor de obra. Todo o mundo estaba moi mentalizado de que ía ser unha película dura. Creouse unha atmosfera moi bonita na rodaxe, todo o equipo estaba moi entregado e disposto. O maquinista díxome que fixo máis travellings nesta película que en case toda a súa carreira. Planos complexos, en lugares difíciles, día tras día,… Era unha loxística complicada, pero foi moi fermoso poder facelo así. Foron 27 días de rodaxe. Facíamos 10 xornadas seguidas e logo saíamos 4, para devolverlle ao equipo as dúas fins de semana, pero ás veces non podiamos saír cando estaba previsto porque había mar de fondo ou entraba un temporal… É a complexidade de rodar nunha illa, en outono, no Atlántico norte.
Dis que escolliches moi ben o equipo. Inclúe isto ao reparto? Tiñas aos actores en mente dende o principio?
Si, porque son actores moi entregados. O que non quería era nin divos nin mercenarios. Xulio Abonjo é un actor co que traballo moito, porque me gusta a intelixencia e a xenerosidade que ten. E a súa credibilidade. El traballa moito coa verdade, entón para min sempre é un tipo crible, igual que Melania. Son dous actores que me encantan. E logo son moi intelixentes, sobre todo á hora de entender a psicoloxía do personaxe, as postas en escena. E por riba de todo son moi xenerosos como persoas. Estou moi contento co grupo de actores que tiñamos.
Tamén comentaches que nesta película fixeras unha aposta máis feminista. Falas de números e presenza ou había unha visión clara?
As dúas cousas, porque penso que ambas son importantes. A óptica feminina por suposto ten que dala unha directora. É o seu ollar, a súa maneira de contar. Iso eu non podo facelo. Pero si podo facer historias cunha certa sensibilidade cara o feminino, e escapando dos lugares comúns. Hai unha torpeza moi xeralizada no cinema industrial que a min me horripila: sempre traballan con actrices moi guapas e moi novas. A min iso paréceme repugnante e fóra de contexto no século XXI. Iso debería estar xa moi pasado. A idade na que deixan de traballar normalmente as actrices, arredor dos 40, é para min cando as persoas comezan a ser interesantes. Iso é unha aposta, quizais non feminista, pero dende logo ten certa sensibilidade cara a autenticidade das cousas que a min me importan. E logo si hai unha posición máis feminista na parte organizativa. Todas as xefas de equipo, salvo o director de fotografía, eran mulleres. Como levo tantos anos adicándome a isto vou quedándome coas persoas coas que máis me gusta traballar, e coincide que a maioría son mulleres. Polo tanto, por un lado é unha postura consciente, pero tamén algo natural.
A pesar de non ter unha filmografía demasiado extensa, es un cineasta cunha obra moi heteroxénea: Ficción, documental, realidade ficcionada,… Trátase dun posicionamento claro por explorar novas vías?
O que pasa é que traballo nun tipo de cine no que os procesos son moi longos, e cando acabo un proxecto son unha persoa moi distinta a cando o empecei. Por exemplo, cando escribín La noche que dejó de llover tiña 27 anos, e cando a rodei tiña 33. Realmente xa non me interesaba nada do que escribira, pero tiña a película financiada e había que facela. Entón comezo a pensar na seguinte, e nesa época comeza a crise. Dábame certo pudor facer unha historia frívola ou demasiado artística co que estaba pasando en 2010, que era un momento terrible, por iso fixen Os Fenómenos. Cando acabo, no 2014, xa non me interesaba… De feito nunca me interesou demasiado o cine social, pero nese momento era o meu contexto. No medio diso xurdiu Encallados, que foi unha marabillosa aparición, algo liberador onde podía facer o que me daba a gana por primeira vez.
Neste caso, pasaron 5 anos dende que empecei a financiar Ons ata que a rodamos. Nese tempo eu cambio como persoa. Por iso as obras son tan dispares, porque dende que as empezas ata que as rematas cambia a túa personalidade, o teu gusto,… Levas moito tempo a “mochila” dun proxecto e queres liberarte. Necesitas facer outra cousa completamente diferente. Nunca o analicei moito, pero creo que ten que ver con iso.
É curioso que digas que non che interesa especialmente o cine social. Eu diría que é precisamente unha das liñas que atopamos na túa obra: temas como a crise do ladrillo, o Prestige, o peche da Sala Nasa,…
Interésame o social, pero non o cine social. O cine social que vexo habitualmente horrorízame. É un tipo de cine que me parece demasiado pánfilo. Non me interesa demasiado esteticamente nin creativamente, pero si me interesa o tema social. De feito, a razón de facer Os Fenómenos foi o que estaba pasando ao meu arredor. Non era capaz de facer unha obra moi persoal, que saíra de min, senón que necesitaba mirar cara afora, porque era un contexto horrible. Todo o mundo estaba sufrindo.
Falaches do moito que cambias entre unha película e outra pero, que permanece?
Hai unha liña, que comecei con La noche que dejó de llover, e tamén con Encallados, de facer un cine próximo a min, á miña realidade, que está presente en moitas das miñas obras. Nalgunhas de xeito moi afastado, como en Os Fenómenos ou en Ons, pero que tamén falan de cousas miñas, porque partimos de conversas e experiencias persoais que logo extrapolamos.
Fixeches fincapé nos saltos temporais da túa filmografía. Segue sendo complexo para ti levantar un filme?
Complexísimo. É algo que non variou en todos estes anos. Sempre é un inferno. Pero por conxunturas diferentes. Creo que as de agora son moito máis gratas. Cando fixen La noche que dejó de llover, era moi complicado facer ese tipo de cine porque todo o sistema de financiamento en Galicia e España estaba corrompido. Nas axudas sempre tiñas que ir cunha produtora que estaba metida no allo, para ter opcións de rascar algo. A min sempre me pareceu detestable ese sistema, pero era a única maneira da facelo. Coa crise todo iso desapareceu. O cine deixoulle de interesar ás produtoras mafiosas, que marcharon á tele. Entón agromou un cine diferente. Sempre foi difícil, pero agora a dificultade é a gran cantidade de xente boa que hai traballando en Galicia.
Precisamente quería pechar nesa liña. Como ves a situación actual? Parece que vivimos unha época dourada para o cinema galego, coa presencia de moitas obras en festivais internacionais.
Foi un ano inigualable. Eu estou marabillado, porque non hai nada máis enriquecedor que ver como prospera a túa cultura. Ademais, nun país como Galicia, que sempre tivemos un contexto empobrecido ou depauperado, tanto no económico como no espiritual e no político. De repente, temos un contexto marabilloso de homes e mulleres, creadores e creadoras, facendo cousas incribles, cousas cunha calidade alucinante. Longa Noite, O que Arde, Eroski Paraíso… Todo isto vén da Axencia Audiovisual Galega, que decidiu dar ese impulso no seu momento. Todo o Novo Cinema agromou nesa época, porque houbo unha viraxe nas políticas públicas. Decidiuse apostar por un certo tipo de cinema. Foi un cambio de parámetro que fixo que todo aquilo que se sementou dera froitos. Agora estamos vendo o revolucionario que foi nese momento. Temos que conservalo para que siga medrando.
Cres que pode manterse no tempo?
Creo que hai cineastas que van ter unha carreira longa e interesante pase o que pase, porque aínda que as circunstancias económicas e políticas cambien, Oliver vai seguir facendo cinema en Galicia, en Francia ou onde sexa. O mesmo pasará con Lois Patiño, Eloy Enciso, Eloy Domínguez, Diana Toucedo, Jaione Camborda… Todos eles van seguir facendo cine, e son carreiras que aínda son incipientes, porque non teñen máis que 2 ou 3 longametraxes ás súas costas. Son aínda novos. O que precisamos é un sistema que lles permita seguir facendo cousas e que xurdan voces novas. Desgraciadamente, precisamos un apoio político e económico. Pero eu son positivo. Se nestes dez anos de crise, cos gobernos nefastos que tivemos, fomos capaces de sobrevivir, con que veña un cambio de aire mínimo… Pequenos parámetros, como que TVE merque cinema en linguas cooficiais, ou que no ICAA aposten un pouco máis por películas autorais ou con certa sensibilidade. Iso xa é un cambio enorme. Nós somos coma o cacto, estamos tan afeitos a que non nos boten auga que cando nos regan un pouco medramos moitísimo. Imos ver que pasa. Como dicía Margaret Thatcher: “Non lle dean cartos aos artistas, que o van facer igual”. Evidentemente, imos facelo igual, pero mellor poder facelo sen vivir eternamente na precariedade.
CODA
A segunda parte desta entrevista tivo lugar a comezos de novembro, pouco despois de anunciarse a estrea de Ons no Festival de Sevilla.
Como afectaron os meses de confinamento á posprodución de Ons?
Afortunadamente, puidemos rematar a montaxe e etalonaxe da película xusto antes do confinamento, pero si afectou bastante á posprodución sonora. Ao principio, todo se paralizou completamente. Non sabíamos ben como avanzaría o tema do confinamento e as restricións. Despois dun mes parados, empezamos a traballar dende as nosas casas. Avancei na concepción sonora do filme, xunto con Xavi Font e Elba Fernández. A película non ten música, excepto por un momento no que poñen un disco, pero queríamos construír a propia atmosfera sonora da illa. Fixemos un traballo de experimentación previo, e cando xa tiñamos esa parte esbozada, rematou o confinamento e puidemos ir ao estudio. Ao final, penso que nese sentido veunos ben, porque houbo como un repouso, un pensar ben as cousas. Ás veces nestes procesos estás un pouco a expensas das datas que che dan os propios estudios, entras sempre precipitadamente e con apuros. Neste caso, púidose cociñar a lume baixo, e penso que foi moi bo para a película.
E no que se refire á estrea do filme en festivais?
A nivel de estratexia foi un desastre. Nun primeiro momento, fixemos unha montaxe previa para mandar a festivais. Chegamos a pasar o corte da Quincena de Realizadores de Cannes, pero de repente empezaron a caer os festivais… Ademais da propia cancelación de eventos importantísimos como Cannes ou Locarno, nos que tiñamos moitas expectativas, isto provocou unha especie de embude na industria. Todas as grandes películas que normalmente estarían nestes festivais tiñan que pelexar por entrar noutros certames. Finalmente, nós estamos contentos e satisfeitos cos festivais nos que entramos, porque son eventos de certo prestixio. Agora en novembro temos a estrea no Festival de Sevilla, despois pasaremos polo Cineuropa de Santiago e logo por Márgenes, onde seremos unha das cinco películas que se proxectan na Cineteca de Matadero. A partir de aí, a nosa idea sería poder ir a salas de cine o antes posible.
En Sevilla, o filme formará parte da nova sección oficial Historias Extraordinarias – Special Screen. Que vos parece o encaixe do filme neste programa?
Estamos moi contentos, porque estará rodeada de películas moi potentes, obras que estiveron en seccións oficiais ou paralelas de festivais importantes a nivel europeo. É unha oportunidade interesante para a peli, e pensamos que pode ser moi bonito arrancar aí. Porén, acabamos de recibir a mala noticia de que xa non poderemos estar alí de forma presencial para presentar Ons. É un problema en moitos sentidos, sobre todo a nivel de prensa e repercusión mediática, pero estamos a expensas dos acontecementos. Imos intentar ser positivos e facer da necesidade unha virtude, porque se non… A outra opción era agardar un ano, pero eu necesitaba parir a película. Foi un proceso moi longo, e as circunstancias son as que son. Os procesos e os proxectos teñen un tempo, e para min Ons xa rematou, necesito que saia ao mundo para poder seguir adiante con outras cousas, porque se non non te liberas mentalmente.
Que outros proxectos tes agora mesmo en mente?
Estou traballando nunha longametraxe que se vai titular Islandia. É unha película moi especial, con moi pouco diálogo. Vaise rodar unha parte importante en Islandia e outra en Galicia. A trama ten lugar dentro de 20 anos. Non é un futuro distópico de ciencia ficción, senón un futuro próximo, no que se acentúan tendencias que xa estamos vendo neste presente. É unha obra na que teño postas moitas expectativas, e que me ten mentalmente absorto, pero aínda está nacendo, así que pode cambiar moito. E logo estou traballando nunha TV movie que quero rodar o ano que vén. Unha obra máis próxima ao xénero, tocando o terror, pero fuxindo de lugares comúns. Despois de Ons apetecíame facer algo completamente diferente, algo liberador en certo modo. Eses son os dous proxectos que teño agora enriba da mesa. Estamos nun momento complicado e desconcertante, cheo de incerteza, pero hai que ser máis forte que nunca e resistir.
